Pochodzenie nazwiska

Pochodzenie nazwiska intryguje każdego. Mamy wrażenie, że ma to na nas jakiś wpływ. Pochodzenie nazwisk to jednak nie jest zagadnienie genealogiczne lecz antroponimiczne, związane z językoznawstwem. Dlatego zwykle mówimy o etymologii nazwiska. Odkrycie pochodzenia nazwiska jest trudniejsze od zbudowania drzewa genealogicznego.

Pochodzenie nazwiska

Poznanie pochodzenia nazwisk jest trudniejsze niż odnalezienie przodków czy zbudowanie olbrzymiego drzewa genealogicznego. Zwykle nie jesteśmy w stanie jednoznacznie określić jakie jest pochodzenie naszego nazwiska. Czasem, choć nie znamy samego pochodzenia nazwiska to udaje się odkryć pierwsze jego zapisy oraz zmiany pisowni na przestrzeni lat. Prowadząc poszukiwania znaczenia nazwiska dość łatwo zauważamy, że pochodzenie nazwisk polskich nie różni się od pochodzenia nazwisk europejskich a nawet jest silnie powiązane, ponieważ mamy wiele nazwisk wywodzących się od słów i nazwisk zagranicznych.

Genealogia nazwiska a znaczenie nazwiska

Pojęcia „genealogii nazwisk” i „znaczenia nazwisk” są pojęciami, zwrotami potocznymi. Choć słyszymy pytania „jakie jest znaczenie nazwiska X?”, „jakie jest znaczenie nazwisk Y i Z?” czy też „co oznacza nazwisko N?”, to są to określenia nieprecyzyjne. Wiadomo, że nazwisko związane było z dokumentowaniem różnych zdarzeń społecznych oraz z ukierunkowaniem komunikacji społecznej. Przyjęcie konwencji nazwisk wywodzących się od słów z otoczenia danego człowieka służyło zapewnieniu lepszego zapamiętania nazwiska przez osoby niepiśmienne, jeszcze w dobie początków piśmiennictwa. Nazwiska nie mają żadnego znaczenia związanego z człowiekiem, choć wskazują na przodków, przynależność do rodu. O braku większego znaczenia świadczy sam fakt, że kobiety zwykle porzucają swoje nazwisko w związku z małżeństwem i zmiana nazwiska nie ma w ich życiu praktycznego znaczenia. Dlatego genealogia nazwiska jest bardzo prosta – dla mężczyzny jest to tylko jedno słowo-nazwisko. I to już cała genealogia, bo nie było zmian 🙂 Dla kobiet genealogia to nazwisko panieńskie i po mężu, czyli dwa nazwiska.

Historia nazwiska

Nazwiska w Polsce. Jeszcze w XII w. człowieka określano tylko jednym słowem, nie istniało pojęcie imienia i nazwiska. Był to okres przednazwiskowy. Określenia, nazwania ludzi były jednowyrazowe i nie były dziedziczone. Ówczesne nazwania to m.in. Bogdan, Sulen, Micherz, Matuł, Suluj, Gęba, Godziesz, Niesiebud, Gościrad, Łątek, Boguchwał, Bielec, Kuczek, Dalestryj, Radost, Dobruj, Kuzior, Ustalicy, Pąs, Paweł, Siedlik, Suta, Chocian, Kotek, Przewodek, Gwozdan, Chwalisz, Krobcza, Miłostryj, Żydowin, Bożek, Chociemir, Dąbrosza, Proszek, Kędzierza, Trąbka,… Bulla Gnieźnieńska (1136 r.) wymienia około 300 nazwań, m.in. Będziech, Dobek, Pozdziech, Witosza.

Współczesne znaczenie wyrazu „nazwisko” utrwaliło się w Polsce na początku XIX wieku. Do końca XIX w. nie było wyrazu określającego jednoznacznie pojęcie dziedzicznego nazwania człowieka, mieszano dzisiejsze pojęcia imienia, nazwiska, przezwiska i nazwania.  Ostateczne, obecne znaczenie wyrazu „nazwisko”, ukształtowało się w XX w., wtedy też zakończył się trwający od początku XIX w. proces kształtowania nazwisk.

Pochodzenie nazw osobowych

Pochodzenie nazwisk ma wiele ścieżek, dróg prowadzących do obecnego brzmienia i pisowni. W odniesieniu do początków pojawiania się nazwisk możemy wskazać najważniejsze źródła brzmienia nazwiska, choć należy mieć na uwadze, że nazwiska ulegały bardzo licznym modyfikacjom (głównie poprzez przyrostki i zmiany pisowni).

1. Określenie osoby poprzez wskazanie jej ojca (patronymik).
   Pochodzenie nazwiska patronymiczne. Przykład: Gościrad syn Łątka. W ten sposób nazywano osoby o powtarzających się imionach (nazwach) w jednej wsi oraz osoby spoza lokalnej społeczności, przyjezdne.
2. Określenie osoby poprzez wskazanie jej brata.
   Przykład: Gościrad brat Pakosława. W ten sposób również nazywano osoby o powtarzających się imionach (nazwach)
3. Określenie osoby poprzez podanie zawodu (zajęcia).
   Przykłady: Gościrad narocznik, Mikuł archidiakon krakowski, Fulko kantor gnieźnieński. W taki sposób wymieniano mieszkańców różnych wsi (przykład: Z Węgrzynowa wszyscy narocznicy: Gościrad, Kuzior syn Ustalica, Pąsa, Paweł, …).
   Należy pamiętać, że różne wsie zajmowały się świadczeniem różnych usług na rzecz właścicieli ziemskich bądź wytwarzaniem określonych dóbr – jedne wsie zobowiązane były np. do wystawiania podwodów inne np. do produkcji lemieszy. Oprócz uprawy ziemi mieszkańcy musieli wykonywać różne posługi i wykonywanie danych posług było przypisywane mieszkańcom danej wsi. Często (ale nie była to reguła) nazwa wsi pochodziła od nazwy świadczonej przez wieś posługi. W przykładzie mowa o posłudze zwanej narokiem, dwie kolejne nazwy dwuczłonowe dotyczą szlachty.
   Warto zauważyć, że niektóre nazwy powstały nie od polskich lecz łacińskich określeń nazw zawodów, jak np. Uryga, której to nazwy próżno szukać w języku polskim (łac. auriga to woźnica). Typowym przykładem może być tutaj określenie Kowal dla kowala oraz Kowalczyk dla zarówno syna kowala jak i pomocnika kowala. Zawody i zajęcia stanowią źródło około 17% polskich nazwisk.
4. Określenie osoby poprzez podanie zawodu i wskazanie ojca.
   Przykład: Gościrad syn Łątka narocznik. Czasem gdy ojciec był sędzią syna nazywano Sędzicem. Jest to połączenie dwóch poprzednich przypadków.
5. Określenie osoby poprzez wskazanie miejscowości pochodzenia i nazw etnicznych (toponymik).
   Przykład: Przedbor z Mazowsza oraz Mazur, Górski. Określenia te stanowią źródło około 8% polskich nazwisk.
6. Określenie osoby poprzez podanie zawodu i wskazanie miejscowości pochodzenia.
   Przykład: Bernard kapelan z Ruszczy.
7. Określenie osoby poprzez wskazanie jej ojca określeniem odojcowskim.
   Pochodzenie nazwiska odojcowskie. Przykład: Wojciech Sirakowic. Sirakowic to tyle samo co syn Siraka. Te dwa sposoby nazwań odojcowskich syn Siraka – Sirakowic używane były zamiennie.
8. Określenie osoby poprzez wskazanie jej męża.
   Pochodzenie nazwiska odmężowskie. Nazwisko żony utworzone od nazwiska jej męża.
9. Określenie osoby poprzez dodanie drugiego określenia – nazwy osobowej o charakterze przezwiska, pochodzącego od wyrazów pospolitych.
10. Przezwisko wynikające z cech osobowych fizycznych lub psychicznych danej osoby.
    Jest to pochodzenie nazwiska odapelatywne (apelatyw – wyraz pospolity). Przykłady: Sulisław Gęba, Pęcin Oczko, Jakub Kika. Kika – staropolska forma od słowa kikut (pozostałość po kończynie). W ten sposób powstało około 10% polskich nazwisk.
11. Przezwisko innego pochodzenia.
    Jest to pochodzenie nazwiska odapelatywne (apelatyw – wyraz pospolity). Przykład: Mikołaj Zając, Paweł Sikora, Paweł Wiśniakowski, Jakub Kwiecik. Kwiecik jest tutaj formą słowa kwiat. Przezwiska związane ze światem zwierząt są źródłem około 12,5% polskich nazwisk, ze światem roślinnym stanowią około 11%.
12. Przezwisko wynikające z zachowania.
    W taki sposób powstało nazwisko Władysława Reymonta. Jego daleki przodek, imieniem Baltazar, był jeńcem szwedzkim w okresie potopu. Często pokrzykiwał w nerwach: – A niech was rejment diabłów porwie (rejment to staropolski regimen). Z powiedzenia utworzono przezwisko. Noblista zmienił tylko dwie literki i tak zmienione przezwisko uległo utrwaleniu.
13. Przezwisko wynikajace z miejsca zamieszkania.
    Przykłady to: Boczniak (mieszkający na uboczu), Leśny (mieszkający w lesie).
14. Przezwisko wynikające z miejsca pochodzenia.
    Jest to pochodzenie nazwiska odetniczne. Przykłady to: Charwat, Anglik.
15. Określenie osoby poprzez ponowienie imienia.
    W średniowieczu czasem zapisywano imiona po łacinie. Często następowało ich ponowne spolszczenie i użycie jako drugiej nazwy, np. Wojciecha zapisanego jako Adalbertus nazywano później Wojciechem Wojcieszkiem.
16. Złośliwość.
    Prusy i Austria wprowadziły (od 1787 r. – patent cesarski w zaborze austriackim) na obszarze zaborów przymus posiadania przez Żydów nazwiska w wersji niemieckojęzycznej. Józef II dążący do germanizacji Żydów nakazał nadać Żydom nazwiska niemieckojęzyczne. Żydzi nie posiadali nazwisk, używali wyłącznie patronymików. W Galicji nazwiska nadawali starostowie. Za „ładne” nazwiska pochodzące od szlachetnych metali lub kamieni (np. Goldman) pobierane były wysokie opłaty. Tanie były nazwiska pochodzące od metali zwykłych (np. Eisen, Eisenmann). Bezpłatne były nazwiska odzwierzęce. Uprzedzenia wobec Żydów były powodem nadawania wyjątkowo złośliwych, ośmieszających nazwisk.
    W Prusach zadaniem tym obarczono komisje oficerskie, które je wykonały z żołdackim wdziękiem. Wśród żołdaków zabłysnął ekscentryczny bajkopisarz, a zarazem urzędnik pruski – radca E. T. A. Hoffman. Jego niebywała wyobraźnia znalazła tu pełen upust, doprowadzając Żydów do rozpaczy. Oto przykłady: Ochsenschwanz – Wołowyogon, Temperaturwechsel – Zmianatemperaury, Kanalgeruch – Kanałowyzapach, Wanzenknicker – Pluskwianasknera, Signmirwas – Zaśpiewajmicoś, Muttermilch – Mlekomatki, Goldberg – Złotagóra. Liczne nazwiska żydowskie mają związek z miejscem zamieszkania: Warschauer, Płonskier czy Drohobycki lub wykonywanym zawodem, jak w przypadku Handelsmana.
17. Data chrztu neofitów.
    Kwietniewski, Majewski itd. to często nowe nazwiska osób pochodzenia żydowskiego (ale nie tylko) przyjęte od nazwy miesiąca w którym przyjęli chrzest. Dla przykladu większość Frankistów ktorzy przyjeli chrzest w 1795 przyjęła nazwisko Majewski ponieważ chrzest przyjęli w maju. Często zamiast nazwiska tworzonego od miesiąca chrztu nadawano nazwisko Nawrocki („nawrócony”).
18. Nazwiska obce.
    Najczęściej występowały nazwiska o pochodzeniu niemieckim. Przykłady to: Bach, Szarlej.

Zmiany w nazwiskach

Pierwotne nazwiska ulegały dalszym zmianom na różne sposoby. Z wielu form warto wspomnieć o najważniejszych.

• Przydomki – w odróżnieniu od przezwisk przydomki związane są z nazwiskiem, są dziedziczone.
• de – to forma wskazania pochodzenia, zamieszkania. Przed wykształceniem się nazwisk odmiejscowych spotykane było wśród szlachty nazwanie typu: Franciszek de Orzek, gdzie „de” oznaczało „z”. Czyli w tym przypadku Franciszek z miejscowości Orzek. Inaczej: Franciszek z Orzeka. Z czasem to nazwanie przekształcało się w nazwisko: Franciszek Orzek bądź Franciszek Orzekowski.
• Przyrostki – główna przyczyna powstania olbrzymiej ilości, bo aż ponad 400.000 nazwisk poprzez przyrostki dodawane do rdzenia nazwiska. Przykładowo od nazwiska Kowal powstały: Kowalski, Kowalik, Kowalewski, Kowalak, Kowalka, Kowalkowski, oraz Kowalczyk. Od imienia Jan (oraz pochodnych Janek, Jaś, Jasiek) powstały nazwiska: Jankowski, Janicki, Janowic, Jankowiak, Janiak, Janik, Jasicki, Jasiński, Jachowicz – łącznie około stu nazwisk. Od imienia Maciej powstało aż 57 nazwisk.
• Błędy, polonizacja i latynizacja zapisów.
• Pseudonimy jako pochodzenie nazwisk

oraz

modyfikacje nazwisk:

• Niewymawianie niektórych głosek. Modyfikacja w celu ułatwienia wymowy albo też w celu nadania charakterystycznego brzmienia.
• Dodanie przyrostka -ski, -cki lub innego. Opisane dalej.
• Uszlachcenie. Uszlachcenie (nobilitacja, indygenat) czasem wiązały się z modyfikacją lub zmianą nazwiska. Przykładowo mieszczanin Jan Awak od chwili uszlachcenia nazywał się Wakowski, a kozak Złotareńko – Złotarzewski. Zaś bohater spod Racławic Wojciech Bartos decyzją Sejmu stał się Bartoszem Głowackim. Nazwisko wybitnego polskiego historyka Joachima Lelewela utworzono aktem nobilitacyjnym spolszczając niemieckie Loelhoeffel. W drugiej połowie XVIII w. po nawróceniu żydowskiej sekty frankistów na katolicyzm nastąpiła fala nobilitacji i nadawania nazwisk. Z tego nurtu wywodzą się później znane rodziny o nazwiskach Turski, Szymanowski i Majewski.
• Zaniki rodzajowe. Całkowicie zanikł zwyczaj używania nazwisk w formie żeńskiej, charakteryzującej się końcówką -ówna. Przyrostek ten zanikł, pozostała tylko końcówka -a wynikająca z odmiany nazwiska.
• Germanizacja. W zaborze pruskim wielokrotnie zniemczano polskie nazwiska. Najczęściej stosowano prosty zamiennik, tłumaczenie językowe, np. Wysockiego wpisywano do dokumentów jako Hochmanna, a Górskiego jako Berga.
• Przywrócenie nazwiska. Zniemczanie polskich nazwisk w zaborze pruskim spotykało się z oporem. W niektórych przypadkach po długich znojach walki z administracją o przywrócenie nazwiska osiągano sukces. Przykładem może być tutaj historyk Wojciech Kętrzyński, który zrezygnował z narzuconego Wincklera.
• Polszczenie. Po 1945 roku zwycięscy komuniści postanowili, że Polska jest państwem jednonarodowym. W związku z tym nakazano urzędnikom przywrócić polskie brzmienie nazwisk ludności śląskiej, kaszubskiej i mazurskiej i wszystkim podpadającym. Najprościej było spolszczyć pisownię Scholtyschika na Szołtysika. Nazwiska obco brzmiące zastępowano czysto polskim: Freilich stawał sie Dobroniem a Gering – Pietrzakiem.
  Czasem dodawano jedynie polską końcówkę, co doktnęło Hartmana, przemianowanego na Hartowskiego. Schmidt o wyglądzie rdzennego nordyka nazywał się od tej pory Szmitkowski. Nie oszczędzono nawet sławnego trenera Felikas Stamma, od lat 50. Sztama. W grupie nazwisk obcych ciekawym zjawiskiem było masowe wyzbywanie się rodowych nazwisk przez Żydów, rozpoczęte jeszcze przed wojną. Poprzez zmianę nazwiska chciano zerwać z przeszłością i zatrzeć żydowskie pochodzenie. Nie bez znaczenia było niemieckie brzmienie dużej części nazwisk. I tak Fertig został Falińskim a Rosenbaum – Różyckim.
• Moda. Powracają przydomki odherbowe, np. w przypadku Janusza Korwin-Mikkego (Korwin – przydomek rodowy, herbowy pieczętujących się herbem Ślepowron) czy Jacek Saryusz-Wolski (Saryusz to przydomek herbowy pieczętujących się herbem Jelita). Z kolei Franciszek Starowieyski przypomniał, że jego pełne nazwisko brzmi: von Biberstein-Starowieyski. Uwaga – przydomki herbowe są nieodmienne.

Poszukiwanie znaczenia nazwiska

Przed rozpoczęciem poszukiwań „znaczenia” (dla Ciebie) i pochodzenia nazwisk zapoznaj się z ciekawymi artykułami na ten temat. Poruszają one ten szeroki temat z różnych stron i mogą stanowić cenną wskazówkę. Oto wybrane artykuły:

Pochodzenie nazwiska – Historia powstawania nazwisk polskich

Pochodzenie nazwiska – historia nazwisk

Pochodzenie nazwiska – przykłady

Proces powstawania nazwisk polskich

Znaczenie nazwiska – Poradnik bibliograficzny

Pochodzenie nazwiska – Pracownia Antroponimiczna Instytutu Języka Polskiego

oraz

Historia imion w Polsce