Znaczenie nazwiska – Poradnik bibliograficzny

Wiele osób jest zainteresowanych tym „co znaczy” ich nazwisko. Nie sposób udzielić odpowiedzi na to pytanie – ponieważ nazwy własne tego typu nie znaczą, lecz identyfikują, np. kowal to rzemieślnik wykonujący przedmioty z żelaza i podkuwający konie, ale nazwisko Kowal może nosić np. pirotechnik. Należałoby więc mówić nie o „znaczeniu” nazwisk, lecz o ich pochodzeniu, czyli genezie. Badaniem etymologii, struktury i typologii nazw osobowych zajmuje się antroponimia (z greckiego ánthropos 'człowiek’ + ónoma 'imię’). Jest ona jedną z gałęzi onomastyki (z greckiego onomastikós 'związany z imieniem’) – nauki o nazwach własnych.\

W poszukiwaniach genezy nazwiska znaczną pomocą mogą służyć naukowe opracowania nazewnictwa. Ich szczegółowy spis zamieszcza [Bibliografia onomastyki polskiej], zawierająca także indeksy omawianych form. Dotychczas ukazało się 5 tomów tego wydawnictwa:

• [Bibliografia onomastyki polskiej]
  opr. W. Taszycki, Kraków 1960.
• [Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1959 do roku 1970 włącznie]
  red. M. Taszycki przy współudziale M. Karasia i A. Turasiewicza, Kraków 1971.
• [Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1971 do roku 1980 włącznie]
  red. K. Rymut, opr. H. Mól, R. Przybytek, Z. Zierhofferowa, Wrocław 1983.
• [Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1981 do roku 1990 włącznie]
  opr. R. Przybytek i K. Rymut, Kraków 1992.
• [Bibliografia onomastyki polskiej od roku 1991 do roku 2000 włącznie]
  opr. R. Przybytek, K. Rymut, Kraków 2001. 

Najstarsze zapisy nazw osobowych, które mogły stać się podstawą danego nazwiska można znaleźć w [Słowniku etymologiczno – motywacyjnym staropolskich nazw osobowych] pod red. W. Taszyckiego. Ukazało się 6 tomów, wydanych we Wrocławiu w latach 1965-1987. Słownik podaje także często podstawową etymologię danej nazwy. Szersze wyjaśnienia zawartych w nim form zamieszcza Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Dotychczas wydano 6 tomów (w druku jest jeszcze aneks):

• [Słownik … cz. 1, Odapelatywne nazwy osobowe]
  opr. A. Cieślikowa, Kraków 2000.
• [Słownik … cz. 2, Nazwy osobowe pochodzenia chrześcijańskiego]
  opr. M. Malec, Kraków 1995.
• [Słownik … cz. 3 Odmiejscowe nazwy osobowe, cz.4 Nazwy osobowe pochodzące od etników]
  opr. Z. Kaleta przy współudziale E. Supranowicz i J. Szymowej, Kraków 1997.
• [Słownik … cz. 5, Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego]
  opr. Z. Klimek, Kraków 1995.
• [Słownik … cz. 6, Nazwy heraldyczne]
  opr. M. Bobowska – Kowalska, Kraków 1995.

Niektóre opracowania przedstawiają dzieje kształtowania się nazewnictwa osobowego w Polsce w oparciu o liczne przykłady, wśród których można próbować odnaleźć interesujące nas nazwisko. Ponadto wydano kilka opracowań zbioru nazwisk polskich. Na uwagę zasługują m. in. następujące publikacje:

• [Nazwiska polskie]
  S. Bystroń, Lwów 1927, wznowienie Warszawa 1993
• [Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego]
  J. Bubak, Kraków 1986
• [Skąd pochodzi Twoje imię i nazwisko i nazwa miejscowości rodzinnej (Zwięzły zarys imiennictwa polskiego)]
  J. Buryan, Warszawa 1933
• [Ewolucja nazwisk słowiańskich. Studium teoretyczno – porównawcze]
  Z. Kaleta, Kraków 1991
• [Nasze nazwiska]
  T. Kisała, Warszawa 1996
• [Nazwiska, przezwiska, przydomki, imiona polskie niektórych typów słowotwórczych. Księga rodzaju ludu polskiego]
  S. D. Kozierowski, Poznań 1938
• [Polskie nazwy własne. Encyklopedia]
  red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa – Kraków 1998
• [Mówią nazwy]
  S. Rospond, Warszawa 1976
• [Nazwiska Polaków]
  K. Rymut, Wrocław 1991
• [Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny]
  K. Rymut, t. I A-K Kraków 1999
• [Polskie nazwy osobowe]
  W. Taszycki, Kraków 1924
  przedruk w: W. Taszycki, Rozprawy i studia polonistyczne, t. IV, Wrocław 1968, s. 21-40

Powstało także wiele dobrze udokumentowanych monografii regionalnych. Przeważnie zawierają one słownik nazwisk mieszkańców danego terenu w pewnym okresie czasowym, wyjaśnienia etymologiczne i analizę językoznawczą. Można tu wymienić m. in. takie tytuły jak:

• [Słownik historycznych nazw osobowych i elementów identyfikacyjnych Białostocczyzny (XV-XVII wiek)]
  Z. Abramowicz, L. Citko, L. Dacewicz, Białystok 1997
• [Nazwiska mieszkańców Bytomia od końca XVI wieku do roku 1740. Studium nazewnicze i społeczno-narodowościowe]
  H. Borek, U. Szumska, Warszawa 1976
• [Pochodzenie przydomków szlachty pomorskiej]
  E. Breza, Gdańsk 1986
• [Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany]
  E. Breza, Gdańsk 2000
• [Słownik nazw osobowych i elementów identyfikacyjnych Sądecczyzny XV-XVII wiek. Imiona, nazwiska, przezwiska]
  J. Bubak, cz. I A-M, cz. II N-Ż, Kraków 1992
• [Nazwiska mieszkańców Bydgoszczy od II połowy XV wieku do I połowy XVIII wieku]
  M. Czaplicka – Niedbalska, Bydgoszcz 1996
• [Słownik nazwisk i przezwisk ludności ziemi piotrkowskiej]
  S. Gala, Piotrków Trybunalski – Łódź 1997
• [Słownik nazwisk mieszkańców Powiśla Gdańskiego]
  H. Górnowicz, Gdańsk 1992
• [Przezwiska i nazwiska chłopów pałuckich w XVI wieku. Pochodzenie i budowa]
  M. Górny, Wrocław 1990
• [Kieleckie antroponimy XVI i XVII wieku]
  D. Kopertowska,, Kielce 1980
• [Nazwy osobowe mieszkańców podkieleckich wsi (1565-1694)]
  D. Kopertowska,, Kielce 1988
• [Księga nazwisk Ziemi Gdańskiej]
  B. Kreja, Gdańsk 1998
• [Nazwiska Łodzian (XV-XIX wiek)]
  J. Mączyński, Łódź 1970
• [Nazwiska cieszyńskie]
  W. Milerski, Warszawa 1996
• [Nazwiska mieszkańców Komornictwa Olsztyńskiego]
  B. Mossakowska, Gdańsk 1993
• [Antroponimia miasta i gminy Międzyrzecz]
  J. Obrębska, Poznań 1994
• [Słownik nazwisk śląskich]
  S. Rospond, cz.1 A-F, cz.2 G-K Warszawa-Wrocław-Kraków 1967, 1973
• [Nazwy osobowe w Opoczyńskiem]
  G. Surma, Gdańsk 1991
• [Imiennictwo dawnej ziemi halickiej i lwowskiej]
  W. Szulowska, Warszawa 1992
• [Szlachta sieradzka w XV wieku]
  A. Szymczakowa, Łódź 1998
• [Antroponimia południowej Białostocczyzny w XVI wieku]
  B. Tichoniuk, Opole 1988
• [Antroponimia łemkowska na tle polskim i słowackim (XVI-XIX wiek)]
  E. Wolnicz-Pawłowska, Warszawa 1993
• [Antroponimia polska na kresach południowo-wschodnich XV-XVI wieku]
  E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska, Warszawa 1998

Kiedy badana przez nas forma pochodzi od imienia – ciekawym źródłem danych o etymologii mogą być m. in. następujące prace:

• [Księga naszych imion]
  J. Bubak, Wrocław – Warszawa – Kraków 1993
• [Księga imion w Polsce używanych]
  J. Bystroń, Warszawa 1938
• [Twoje imię. Przewodnik onomastyczno – hagiograficzny]
  H. Fros, F. Sowa, Kraków 1971, wyd. II Kraków 1995
• [Poznaj swojego patrona. Co oznacza Twoje imię]
  K. Gołębiowski, Warszawa 1994
• [Nasze imiona]
  B. Kupis, Warszawa 1991
• [Budowa morfologiczna staropolskich złożonych imion osobowych]
  M. Malec, Wrocław 1971
• [Staropolskie skrócone nazwy osobowe od imion dwuczłonowych]
  M. Malec,, Wrocław-Warszawa-Kraków 1982
• [Imiona chrześcijańskie w średniowiecznej Polsce]
  M. Malec,, Kraków 1994
• [Xięga imion]
  M. Skierkowski, D. Mondel, Wrocław 1995
• [Słownik imion]
  opr. W. Janowowa, Wrocław 1991

Jeżeli podejrzewamy, że interesujące nas nazwisko utworzono od nazwy miejscowości, to wartościowych informacji mogą dostarczyć nam m. in.:

• [Opolszczyzna w świetle nazw miejscowych]
  H. Borek, Opole 1972
• [Górny śląsk w świetle nazw miejscowych]
  H. Borek, Opole 1988
• [Słownik polskich nazw miejscowości w b. Prusach Wschodnich i na obszarze b. wolnego miasta Gdańska wg stanu z 1941 roku]
  W. Chojnacki, Poznań 1946
• [Adaptacje niemieckich nazw miejscowych w języku polskim]
  B. Czopek – Kopciuch, Kraków 1995
• [Nazwy geograficzne Huculszczyzny]
  S. Hrabec, Kraków 1950
• [Nazwy miejscowe dawnego województwa sandomierskiego]
  M. Kamińska, cz. I-II, Wrocław 1964-1965
• [Nazwy miejscowe województwa kieleckiego]
  D. Kopertowska, Kraków 1984
• [Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego]
  Cz. Kosyl, Wrocław 1978
• [Staropolskie nazwy osobowe motywowane przez nazwy miejscowe]
  Z. Kowalik – Kaleta, Wrocław – Warszawa – Kraków 1981.
• [Nazwy miejscowości dawnej ziemi sanockiej]
  W. Makarski, Lublin 1986
• [Nazwy geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej]
  Warszawa-Wrocław 1991
• [Nazwy miast Pomorza Gdańskiego]
  red. H. Górnowicz i Z. Brocki, Wrocław 1978
• [Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany]
  red. K. Rymut, t. I-IV, A-Kn, Kraków 1997-2001
• [Słownik nazw geograficznych Polski zachodniej i północnej]
  S. Rospond, cz. I polsko-niemiecka, cz. II niemiecko-polska, Wrocław 1951
• [Słownik etymologiczny miast i gmin PRL]
  S. Rospond, Wrocław 1984
• [Nazwy miast Polski]
  K. Rymut, Wrocław – Warszawa – Kraków 1987
• [Językowa przeszłość Pomorza Zachodniego na podstawie nazw miejscowych]
  E. Rzetelska – Feleszko, J. Duma, Warszawa 1996
• [Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich]
  red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880, reprint Warszawa 1986
• [Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Indeks nazwisk]
  opr. Sz. Konarski, Warszawa 1995
• [Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce]
  t. I-III, Warszawa 1980-1982 

Jeśli nasze nazwisko pochodzi od jakiegoś apelatywu, czyli nazwy pospolitej, np. pionek, stołek, mielnik itd. – to warto zajrzeć do dawnych słowników języka polskiego, by sprawdzić, co kiedyś znaczył dany wyraz. Na uwagę zasługują m. in. takie wydawnictwa jak:

• [Słownik etymologiczny języka polskiego]
  Brückner A., przedruk z I wydania, Warszawa 1957 i późniejsze wydania
• [Słownik języka polskiego]
  S.B. Linde, t. I-VI, Lwów 1854-1860, (reprint Warszawa 1994)
• [Podręczny słownik dawnej polszczyzny]
  S. Reczek, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968
• [Słownik etymologiczny języka polskiego]
  F. Sławski, Kraków 1952 i nowsze
• [Słownik języka polskiego (tzw. wileński)]
  t. I-II, red. M. Olgebrandt, Wilno 1861
• [Słownik języka polskiego (tzw. warszawski)]
  red. J. Karłowicz, A. Kryński i W. Niedźwiedzki, t. I-VIII, Warszawa 1900-1927.
• [Słownik języka polskiego]
  red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 1958-1969 i późniejsze wydania
• [Słownik polszczyzny XVI wieku]
  t. I, red. S. Bąk, S. Hrabec, W. Kuraszkiewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966
  t. XXVIII red. R. Myenowa, F. Pepłowski Warszawa 1999
• [Słownik staropolski]
  red. S. Urbańczyk, Warszawa 1953-1955, Wrocław 1955-1990, Kraków 1991 i nowsze

Szczegółowe opracowania na temat pojedynczych nazwisk, określonych typów form itp. znajdują się także na łamach czasopism, m. in. takich jak:

• [Onomastica
• [Onomastica Slavogermanica
• [Język Polski
• [Poradnik Językowy
• [Pomerania
• [Sobótka

Te periodyki powinny być dostępne w każdej większej czytelni.

Osoby zainteresowane frekwencją swego nazwiska mogą sięgnąć do dziesięciotomowego

[Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych]
wyd. K. Rymut, Kraków 1992-1994

opracowanego na podstawie materiałów Rządowego Centrum Informatycznego PESEL z końca 1990 roku. To dzieło podaje częstotliwość występowania danych nazwisk i ich rozmieszczenie w poszczególnych częściach kraju (według dawnego podziału na województwa).

Zobacz więcej w artykule: Pochodzenie nazwiska