Franciszek Fornalski

Franciszek Fornalski 1782-1863 ]

1. Wstęp

            Postać Franciszka Fornalskiego, ułana i kawalerzysty, zajmuje szczególne miejsce pośród kart historii Ziemi Kunowskiej. Osoba to z jednej strony barwna i ciekawa, z drugiej zaś tajemnicza. Niewątpliwie jest on symbolem patrioty polskiego okresu Księstwa Warszawskiego, przykładem zaangażowania jednostki w życie narodu i lokalnego społeczeństwa w czasach, kiedy na mapie Europy nie zaznaczono jego tożsamości. Niewątpliwie jego postać winna być przykładem dla młodych Polaków. W niniejszym tekście postarano się o jak najdokładniejsze przybliżenie wizerunku ułana Fornalskiego.

            Franciszek Fornalski urodził się około roku 1782 we wsi Partyni jako syn Marcina, oficera wojskowego, i Agaty Fornalskich. Dokładna data narodzin jest kwestią do dzisiaj sporną, gdyż kilka niezależnych dokumentów podaje różne daty. Podobnie jest z miejscem narodzin, o którym informuje nas protokół z posiedzenia Sądu w Radomiu z dnia 17.X.1822 r. (źródło [1]):

Działo się w Radomiu Sądzie Pokoiu Powiatu Radomskiego Woiewództwa Sandomierskiego dnia 17. października 1822 roku.

Na żądanie W. Franciszka Fornalskiego rodem ze Wsi Partyni Galicyi wschodniej Cyrkule Stanisławowskim pod panowaniem Austyackim leżący, we wsi Lubieni Powiecie Soleckim Woiewództwie Sandomierskim Mieszkaiącego szlachcica potwierdzenie (…).

      Mieszkaiący iest synem Marcina i Agaty Fornalskich Małżonków urodził się we wsi Partyni pod panowaniem Austryackim w Mieście Stanisławowie parafii własnej ma lat 40, który dla tego Metryki Urodzenia swego mieć nie może, ponieważ z Woyska Austryackiego do Woyska Polskiego był Imigrantem, więc takowym osobom wydawania Metryk na Granicę Rząd Austryacki zabronił, więc te przyczyny Sąd uznawszy Akt zeznania W° Franciszkowi Fornalskiemu na miejsce metryki spisanej potwierdza.

Czasy narodzin i dzieciństwa Franciszka Fornalskiego są szczególne. Liczne wojny i wewnętrzne kłótnie niszczyły i tak już osłabioną Rzeczpospolitą. W roku 1772 następuje Pierwszy Rozbiór Polski. Wojska austriackie zajmują Galicję, a później i Kunów. Z w/w dokumentu wynika, iż Franciszek Fornalski urodził się już pod zaborami, w Galicji. O jego dzieciństwie w zasadzie nic nie wiemy. Jednak niewątpliwie ślady w jego chłopięcej pamięci pozostawiły przemarsze wojskowe, zwłaszcza z roku 1795, w którym to Rzeczpospolita na 123 lata zniknęła z mapy Europy.

2. Małżeństwa

Zanim przystąpimy do szczegółowego omówienia kariery wojskowej ułana Fornalskiego, należy przedstawić jego żony. A miał ich dwie. Pierwszą z nich była Julianna z Konarzewskich, szlachcianka (prawdopodobnie z Poznania), z którą to miał obydwu swych synów: starszego Franciszka Kacpra urodzonego w 1806 lub 1807 roku w mieście Pilicy i Józefa urodzonego w 1811 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim (ale dokładne miejsce narodzin jest kwestią sporną). Informacje o samych synach zostaną podane dalej. Julianna zmarła „w czasie ostatniej kampanii” (z pisma F.F. z dnia 21.II.1815 r. [13]) Franciszka Fornalskiego, czyli około roku 1813. Obaj synowie byli na pewno dziećmi z pierwszego małżeństwa, gdyż świadczy o tym chociażby treść Listy Stanu Służby ułana z roku około 1847 [2]. Istnieje także druga Lista Stanu Służby spisana dnia 26.XI.1827 roku [7], ale będzie o niej mowa nieco dalej.

Drugą żoną Franciszka Fornalskiego była Helena z Łapniewskich, „córka Jana Obywatela z Krakowa”. Pobrali się dnia 13 listopada 1816 roku, na pewno poza Kunowem. Warto wspomnieć, iż ułan miał wówczas 34 lata, a jego synowie odpowiednio 10 i 5 lat. Być może poznał ją na jego pierwszej posadzie cywilnej po wyjściu z wojska, a mianowicie przy pełnieniu funkcji Strażnika Leśnego Lasów Górniczych w straży Rabsztyn Leśnictwa Jawornickiego (od Jaworzna koło Krakowa). Funkcję tę objął 23 marca 1815 roku.

3. Służba wojskowa

            To niewątpliwie najbarwniejszy okres w życiu Franciszka Fornalskiego, który na zawsze odmienił jego życie i nadał sławę. Początek służby wojskowej zaczął odbywać w 1806 r. w wojsku austriackim, gdyż urodził się w Galicji, która wówczas była podbita przez Austrię. Pewnym dowodem na to jest cytowany już fragment protokołu posiedzenia Sądu w Radomiu dnia 17.X.1822 roku: „[Franciszek Fornalski] z Woyska Austryackiego do Woyska Polskiego był Imigrantem”. Opis służby wojskowej już w Wojsku Polskim zawarty jest we świadectwie uwolnienia Franciszka Fornalskiego od służby wojskowej [5]. W Archiwum Państwowym w Radomiu znajduje się odpis w/w świadectwa uwierzytelniony przez Biuro Żandarmerii Obwodu Olkuskiego dnia 15.I.1818 r. Dane z w/w świadectwa o dacie 31-go grudnia 1817 roku mówią: „Wszedł do służby wojskowej do 4go Pułku Jazdy dnia 10 grudnia 1806 r.”. Mowa jest oczywiście o wstąpieniu do Wojska Polskiego. Z historycznego punktu widzenia warto w tym miejscu zaznaczyć, iż rok 1806 był bardzo ważnym dla Polaków. Otóż w tym czasie wybucha powstanie w Wielkopolsce przeciwko Prusakom (w którym prawdopodobnie Franciszek brał udział) oraz rozpoczyna się formowanie Wojska Polskiego. Równocześnie dochodzi do wojny francusko-pruskiej, a Napoleon Bonaparte rozpoczyna swą wielką karierę. I właśnie w tym momencie Franciszek Fornalski wstępuje do armii.

Gdy generał Henryk Dąbrowski, były wódz Legionów Polskich we Włoszech, przystąpił do organizowania pospolitego ruszenia szlachty polskiej w oparciu o swój rozkaz z dnia 3.XII.1806 roku, w departamentach poznańskim, kaliskim i warszawskim znajdowały się rejony formowania wojska. Jego organizację prowadzili: w departamencie poznańskim sam generał Henryk Dąbrowski, w kaliskim generał Józef Zajączek, w warszawskim od 7. grudnia 1806 r. generał Książę Józef Poniatowski. Generał Książę Józef Poniatowski z dniem 26.I.1807 r. powołany został na stanowisko dyrektora wojny. Działania wojskowe, które można by nazwać powstaniem, miały miejsce na terenach nie zajętych jeszcze w pełni przez wojska francuskie.

Prawdopodobnie początek służby wojskowej Franciszka Fornalskiego w Wojsku Polskim nastąpił przez jego udział w kawalerii pułkownika Wojciecha Męcińskiego złożonej z ochotników i pospolitego ruszenia Województwa Krakowskiego. Ze źródła [6] dowiadujemy się, iż czterystuosobowy w/w oddział pułkownika Wojciecha Męcińskiego („przyszły 4 pułk strzelców konnych”) dołączył na początku 1807 roku do polskiego korpusu obserwacyjnego pod dowództwem generała Józefa Zajączka. Całością kawalerii w tym korpusie dowodził generał Józef Niemojewski.

W Liście Stanu Służby spisanej dnia 26.XI.1827 roku [7] przeczytać można:

„[Franciszek Fornalski] Wszedł do służby wojskowej w roku 1806. Odbywał Marsze w Prusach 1806, Gallicyi, Rossyi, Saxonii, był w Bitwach pod Wałami- Friedland, Żarnowiem- Smoleńskiem, Możayskiem- Wiaźmią- Czerykowem- Berezyną- Wittenbergiem i Lipskiem. Ozdobiony dwoma krzyżami, Polskiem i Francuzkiem. Uwolniony [ze służby wojskowej] dnia 31 Grudnia 1817 r. N^o 11663. Miał stopień zostając w czynnej służbie: Sierżant w pułku 4 Jazdy Xięstwa Warszawskiego. Uwolniony w stopniu sierżanta.”

W oryginale świadectwo to podpisał Szef Sztabu Głównego Generał Toliński. Sam akt dymisji ułana znajduje się pod numerem 11663.

Widać zatem wyraźnie, iż Franciszek Fornalski był żołnierzem armii napoleońskiej i wraz z Napoleonem przeszedł pół Europy. Fakty historyczne mówią, iż na początku maja roku 1807 Wojsko Polskie (wraz z F.F.) bierze udział w walkach na Pomorzu (bitwa pod Wałami, czyli Wallendorfem) i 14.VI.1807 w bitwie pod Frydlandem w pobliżu Królewca w Prusach. Dnia 9. lipca 1807 roku Napoleon Bonaparte podpisuje w Tylży traktat pokojowy z carem Aleksandrem I. Warto dodać, iż po wojnie Francji z Rosją w tym samym roku 1807 utworzono Księstwo Warszawskie, a na jego terytorium leżała również Ziemia Kunowska. Dnia 1.II.1808 roku Franciszek Fornalski zostaje odznaczony Srebrnym Krzyżem Wojskowym Virtuti Militari (wspomina o tym także literatura dot. tego odznaczenia [10]). Patent na order jest podpisany przez Księcia Józefa Poniatowskiego (nr patentu 401). Kopię w/w patentu znaleźć można w niektórych egzemplarzach książki x. A. Bastrzykowskiego z 1939 roku [8]. Dodatkowo w Archiwum Państwowym w Radomiu [1] (załącznik H do Listy Stanu Służby) znaleźć można odpis urzędowy Patentu Virtuti Militari dla Franciszka Fornalskiego oraz powiadomienie o przyznaniu Orderu Kawalerskiego Legii Honorowej z 1813 roku (załącznik B do Listy Stanu Służby [2])- sam order nadano 12.X.1813 roku (patrz także [9], [10], [11] i [21]). Treść patentu na order Virtuti Militari:

VIRTUTI MILITARI

PATENT

Frederyk August

z Bożey Łaski Król Saski Xiążę Warszawski

Chcąc dadź dowód publiczny Naszego Szacunku i Ukontentowania Franciszkowi Fornalskiemu Kapralowi Pułku czwartego Jazdy Woysk Xięztwa Warszawskiego za iego postępowanie waleczne i patryotyczne daliśmy mu i ozdabiamy go Krzyżem srebrnym Orderu Woyskowego Xięztwa Warszawskiego. A zatem używać będzie honorów wszelkich i korzyści, iakie są, i iakie będą mogły bydź przywiązanemi do tey ozdoby.

Dań w Warszawie dnia 1^go Miesiąca Lutego Roku 1808.

Minister Woyny

Józef Xiąże Poniatowski

Dwa lata po utworzeniu Księstwa, bo w roku 1809, dochodzi do najazdu wojsk austriackich oraz bitwy pod Raszynem. Dnia 11. lipca 1809 roku następuje bitwa pod Żarnowem. Skutkiem tego jest wyprawa wojsk polskich do Galicji. W kierunku Krakowa z Puław przez Radom przemieszczało się Wojsko Polskie w trzech kolumnach: środkowej Księcia Józefa Poniatowskiego przez Chęciny, prawej gen. Rosińskiego przez Koniecpol i lewej gen. Rożnieckiego przez Pińczów. Tego samego dnia 11. lipca doszło do krwawej bitwy między prawą kolumną i korpusem austriackiego generała Mohra. Następnym ważnym rokiem jest 1812- udział stutysięcznej armii polskiej w wyprawie Napoleona na Rosję. W dniach od 16. do 18. sierpnia 1812 roku następuje zdobycie Smoleńska po dwóch dniach oblężenia- armia rosyjska w nocy z 17. na 18. sierpnia opuszcza miasto. Po kilku dniach odpoczynku V korpusu wojsko rusza na Możajsk i w dniach od 5. do 8. września 1812 roku (z głównym nasileniem walk 7. i 8.IX) dochodzi do bitwy w podmożajskiej wsi Borodino. Następnie 29. września 1812 roku następuje kolejna bitwa- pod wsią Czeryków, w niewielkim oddaleniu od traktu na Kaługę. Dalej dnia 3. listopada 1812 roku dochodzi do bitwy pod Wiaźmią. Rosjanie za wszelką cenę chcieli odciąć drogę odwrotu korpusowi marszałka Ludwika Davouta. Na szczęście atak resztek kawalerii polskiej uchronił działa V-go korpusu przed kozakami. Niemniej jednak efektem końcowym całej bitwy była porażka Napoleona. W czasie jego odwrotu spod Moskwy dnia od 26. do 29. listopada 1812 roku doszło do potyczki przy przekraczaniu rzeki Berezyny w której to oddziały polskie osłaniały dramatyczny odwrót armii francuskiej. Niespełna rok później podczas swej następnej kampanii w Niemczech ułan Fornalski bierze udział w bitwie pod Wittenbergiem. Dnia 12.X.1813 r., na 4 dni przed rozpoczęciem bitwy pod Lipskiem, Franciszek Fornalski otrzymuje wspomniany Order Kawalerski Legii Honorowej (nr odznaczenia 41614) za walki na terenie Saksonii (warto wspomnieć także o orderze Świętej Heleny, nadanym ułanowi już dużo później, bo w 1857 r. dekretem Napoleona III). Dnia od 16. do 19. października roku 1813 dochodzi do bitwy pod Lipskiem z udziałem ułana Fornalskiego (tzw. „bitwa narodów”). Ginie w niej Książę Józef Poniatowski, a Franciszek zostaje wzięty do niewoli (napisał o tym we swym piśmie z dnia 21.II.1815 roku [13]). Wtedy też umiera jego pierwsza żona- Julianna z Konarzewskich.

W liście stanu służby ułana z roku 1847 potwierdzonym przez RGR [2] napisano:

[F.F.] wszedł do pułku 4 Jazdy dnia 10 grudnia 1806 r. (dowód C), za odznaczenie się ozdobiony krzyżem wojskowym srebrnym dnia 1 lutego 1808 (dowód D). Uwolniony jako sierżant dnia 2/14 kwietnia 1814 r. (dowód F). Zatem w wojsku służył 7 lat 4 miesiące i 4 dni.

Na marginesie przypomnieć należy, iż data XX/YY oznacza: kalendarz juliański (rosyjski) XX i gregoriański (europejski i polski) YY.

4. Odejście z wojska

Franciszek Fornalski odszedł ze służby wojskowej jako sierżant 4-go pułku strzelców konnych (tak podpisał się własnoręcznie we wspomnianym swym piśmie z dnia 21.II.1815 r. [13]). We wspomnianych aktach Archiwum Państwowego w Radomiu [1] znajdują się dwa dokumenty spisane w języku francuskim- powiadomienia o przyznaniu ułanowi francuskiego Orderu Kawalerskiego Legii Honorowej (jako odpisy urzędowe). Na arkuszu 12-tym znajduje się odpis uwierzytelniony, a na ark. 4-tym bez uwierzytelnienia, lecz lepiej czytelny.

Z odejściem Franciszka Fornalskiego z wojska związane są następujące daty:

·        wspomniane już 2/14 kwietnia 1814 roku- czyli faktyczne odejście z wojska. Datę tę przyjęto za podstawę przy obliczaniu emerytury. Występuje ona w liście stanu służby ułana potwierdzonej przez Komisję Emerytalną w Radomiu 10/22 kwietnia 1847 roku [12].

·        8 luty 1815 roku- Data pisma, w którym „stosownie do rozkazu Wielkiego Księcia pod 7.I.1815 r. z Warszawy nadesłanego daie pozwolenie Franciszkowi Fornalskiemu mieszkańcowi miasta Kozienic wrócenia do domu, jako uznanemu za istotnie nie zdatnego do służby dla starganych sił; dań Radom dnia 8 lutego 1815 roku. Jenerał Brygady Woysztentroff.”. Warto zaznaczyć, o czym będzie mowa dalej, iż po skończonej służbie wojskowej Franciszek Fornalski osiadł w roku 1814 w Kozienicach.

·        21 luty 1815 roku- Jest to data pisma ułana Fornalskiego do Podinspektora Dobr y Lassów Narodowych okręgu Radomskiego o przyznanie posady [13]. Sprawę tę załatwiono szybko, bo już 23 marca 1815 roku mianowano go strażnikiem leśnym Leśnictwa Jawornickiego, o czym wspomniano wcześniej.

·        31 grudnia 1817 roku- jest to data formalnej dymisji Franciszka Fornalskiego z wojska pod N-rem 11663.

5. Służba cywilna

Po wyjściu z wojska Franciszek Fornalski aż do emerytury pracował jako strażnik leśny także w okolicy Kunowa. Zwany był też strażnikiem objazdowym, gdyż jego zadaniem było objeżdżanie konno podległych mu terenów (obrębów) leśnych i kontrolowanie pracy zwykle ośmiu strzelców leśnych (np. w straży Janik) związanych z poszczególnymi obrębami oraz nadzór nad stanem ogólnym lasów.

Jeden strażnik leśny przypadał na obszar straży (jak podano przykład straży Janik). Zwierzchnikiem bezpośrednim owego strażnika był Podleśny, jeden przypadający na daną straż. Kilka takich straży tworzyło leśnictwo. Dla wspomnianego już przykładu straż Janik należała do Leśnictwa Iłżeckiego, a na czele Leśnictwa stał Nadleśny. Siedzibą owego Leśnictwa Iłżeckiego od 1826 roku, gdy je utworzono, były Brody.

Franciszek Fornalski po wyjściu z wojska początkowo osiedlił się w Kozienicach. Po 8. lutym 1815 roku opuścił to miasto, by od dnia 23 marca tegoż roku (dowód G- [12]) z pensją złotych polskich 900 dostać posadę (nominacja nr 100) jako Strażnik Leśny w obrębie Rabsztyn Leśnictwa Jaworzno w Lasach Górniczych (w 1820 roku zapisane jako Leśnictwo Olkuskie z tym samym obrębem). W związku z tym, iż blisko mu było do Krakowa, poznał i ożenił się dnia 13. grudnia 1816 roku z Heleną Łapniewską, „córką Obywatela z Krakowa”. Od 27. kwietnia 1820 roku (dowód P- [12]) nominowany pod N-rem 3037 z pensją złotych polskich 480 jako strażnik leśny straży Lubienia Leśnictwa Iłża (w wyniku reorganizacji Lasów Górniczych) niedaleko Kunowa. Nominacja na nową posadę potwierdzona jest pismem Dyrekcji Głównej Górniczej w Kielcach.

Dnia 23 kwietnia 1826 roku Franciszek Fornalski zostaje ponownie nominowany pod N-rem 35673/1889 do straży Kaplica Lasów Rządowych Leśnictwa Iłża z zamieszkaniem służbowym w Lubieni koło Kunowa. W chwili obecnej (rok 2006) jedyną pozostałością po wsi Kaplica jest najstarsza w Polsce kapliczka murowana w lesie na północ od Karczmy Miłkowskiej. Dalej od 16. maja 1827 roku Franciszek Fornalski zostaje przeniesiony do straży Janik Leśnictwa Iłża, z pensją roczną Złp 300, i mieszkania służbowego „we Wsi Rządowej” Nietulisku Wielkim koło Kunowa. W straży tej pracował i mieszkanie zajmował aż do samej emerytury. Co do samego mieszkania ułana w Nietulisku Wielkim, mamy dwa dokumenty to potwierdzające precyzyjnie: akta ubezpieczeń ogniowych z dnia 26 VII 1846 roku [14] Nietuliska Wielkiego występują dwa domy pod nazwiskiem Fornalski:

·        Nr ubezpieczenia 47- „właściciel Fornalski, dom z drzewa pod gontem”

·        Nr ubezpieczenia 90- „właściciel Fr. Fornalski, strażnik leśny. Chałupa z drzewa pod słomą.”

Akta z pełnego okresu zatrudnienia Franciszka Fornalskiego nie zawierają negatywnych ocen. Przeciwnie, wnioskowany był do awansu na posadę podleśnego. Praca cywilna byłego ułana była bardzo niebezpieczna. Uzbrojony w fuzję i kordelas objeżdżał konno lasy i niejednokrotnie spotykał przestępców. O odpowiedzialności i zagrożeniach jego pracy może świadczyć informacja archiwalna o przedmiotach skonfiskowanych złodziejom drzewa leśnego, tzw. fantach grabieżnych. W 1838 roku w Urzędzie Leśnym Iłża, któremu podlegał Franciszek Fornalski, znajdowało się pośród tychże fantów 205 siekier, 1 kosa, kilof, wozy, sukmany i kożuchy. Zarekwirowanie takich przedmiotów w głuszy leśnej wymagało prawdziwej odwagi tym bardziej, iż złodzieje nie działali w pojedynkę. O ich desperacji w pełnieniu niebezpiecznego „fachu” świadczą również dokumenty mówiące o grożącej im wysokiej karze pieniężnej.

6. Emerytura

Franciszek Fornalski odszedł na emeryturę z funkcji strażnika leśnego straży Janik leśnictwa Iłża dnia 3. listopada 1847 roku. Emeryturę pobierał przez 16 lat aż do samej śmierci. Przy ustalaniu wysokości emerytury ułana licząc na dzień 1.VII 1847 r. naliczono mu, łącznie z wojskiem, 39 lat służby, 6 miesięcy i 6 dni, co „potrąciwszy Epokę Rewolucyjną 6 miesięcy i 5 dni, zostanie więc czystej służby 39 lat.”. Widać zatem, iż za bohaterską walkę za Ojczyznę decyzją carskich urzędników pozbawiony został części swej emerytury. Dalej w wyżej wspomnianym dokumencie wpisano, iż miał przerwę w służbie od 14 kwietnia 1814 do 28 kwietnia 1815 roku (w tym czasie zamieszkiwał m.in. w Kozienicach). Jak już wcześniej wspomniano, jego pensja wynosiła od 23. marca 1815 r. jako strażnika obrębu Rabsztyn leśnictwa Jaworzno: Złp 900; od 28 kwietnia 1815 r. przy nowej organizacji Lasów Górniczych jako strażnika leśnego straży Lubienia w Leśnictwie Iłża: Złp 480; a od 16.V.1827 z pensją Złp 300.

Służba wojskowa Franciszka Fornalskiego oraz jego nienaganna praca jako strażnika leśnego sprawiły, iż cieszył się on dużym szacunkiem wśród miejscowej społeczności. Przemawiającym przykładem szacunku do emerytowanego ułana jest potraktowanie go przy rozdziale gospodarstw z zabudowaniami w nowo organizowanej wsi rządowej Nietulisku Dużym w dniu 1.VIII.1856 r. Tylko dwie osoby: Wawrzyniec Śmigas (zasłużony sołtys) i Franciszek Fornalski, za zgodą ogółu mieszkańców wsi zebranych celem rozdziału gospodarstw, mogli wybrać sobie odpowiadającą im ziemię. Pozostali zaś otrzymywali ją drogą losowania. W protokole rozdziału zapisano: „Na Kolonii Nr 26 przypadły wszystkie zabudowania znajdujące się w stanie dobrym Franciszka Fornalskiego. Jest to dymisjonowany exwojskowy, odznaczony dwoma krzyżami, były strażnik leśny, dziś emeryt w podeszłym wieku, przeciw czemu włościanie nie wystąpili z żadną opozycją – a więc Franciszek Fornalski odbiera kolonię Nr 26”.

Do końca swego życia Franciszek mieszkał w Nietulisku. Według danych z roku 1856 w gospodarstwie swym (tejże kolonii nr 26) mającej 144 000 m² posiadał drewniany dom, stodołę i oborę z dwoma końmi, dwiema krowami, dwoma wołami i trzema sztukami trzody chlewnej. Węższy bok ziemi gospodarstwa dochodził od południa prawie do kanału na rzece Świślinie, jego środek odległy o 540 metrów od miejsca, gdzie kanał odchodził do wielkiego zbiornika- rezerwuaru wody Wielkiej Walcowni w Nietulisku Wielkim (na zachód od zbiornika). Przeciwległy bok wzdłuż granicy z Nietuliskiem Małym, wschodni, dłuższy, graniczył z terenem Zakładów Fabrycznych. Gospodarstwo położone było na południe od kanału i na zachód od zbiornika. Prawdopodobnie Franciszek Fornalski mieszkał w nim aż do swej śmierci w roku 1863.

7. Akt zejścia

[15]: Mietelicko [Nietulisko] Duże. Działo się w Mieście Kunowie dnia trzeciego Stycznia Tysiąc Ośmset Sześćdziesiątego Trzeciego roku o godzinie ósmej rano. Stawili się Franciszek Pasternak i Wawrzeniec Śmigas Włościanie z Mietelicka [Nietuliska] Dużego po lat czterdzieści maiący i oświadczyli, że w dniu drugim Stycznia roku bieżącego o godzinie dziesiątej rano, w Mietelicku Dużym umarł Franciszek Fornalski Emeryt lat osiemdziesiąt maiący, zostawiwszy po sobie owdowiałą żonę Helenę. Po przekonaniu się naocznie o zejściu Fornalskiego Akt ten stanowiącym pisać nieumiejącym, przeczytany przez nas i podpisany.

Ksiądz Antoni Dąbrowski Kaznodzieja Kunowski

Epitafium nagrobne- cmentarz w Kunowie:

Ś.P.
FRAŃCISZEK
FORNALSKI
Wachmistrz pułku
Gwardyi ułanów
Księstwa Warszaw-
skiego Kawaler
orderów Legii Ho-
norowèj, Krzyża
Wojskowego Pol-
skiego, Francuzkiego
S. Heleny
w wieku lat 86 zmarł
D. 23 grudnia
1862 r.

Fundatorami pomnika ułana była żona z synem, czego śladem jest napis z tyłu nagrobku:

Stroskana żona z synem cieniom męża i ojca nagrobek ten poświęca

Data zgonu 2.I.1863 r. z w/w aktu zejścia jest poprawna i podana w kalendarzu gregoriańskim. W czasie juliańskim data ta ma postać 21.XII.1862 roku, więc na pomniku jest pomyłka o dwa dni.

Innym dowodem daty zgonu jest pismo przyznające wdowie Helenie Fornalskiej emeryturę po mężu. Wpisano tam tę datę jako 21.XII.1862/2.I.1863 co, zgodnie z przyjętą konwencją, odpowiada aktowi zejścia.

8. Nagrobek

Pomnik nagrobny Franciszka Fornalskiego jest unikatowym dziełem sztuki i został wpisany na listę zabytków prawem chronionych. Wyrzeźbiony został przez znanego artystę-kamieniarza Antoniego Kłosińskiego (1840-1879)- męża najmłodszej wnuczki ułana, Emilii Eleonory (ur. 1848), po synu Franciszku Kacprze. Nagrobek znajduje się w najstarszej części cmentarza parafialnego w Kunowie, około 20-30 metrów na wprost od głównej bramy od kościoła. Obok niego znajdują się inne groby rodzinne, między innymi jego wnuka po synu Józefie: Józefa Wacława Kazimierza Fornalskiego 1847-1893 (grobowiec w kształcie trumny autorstwa jego syna Edmunda ur. 1867) oraz potomnych J.W.K.: Rodziny Bojarczaków (po córce Wincentynie Bojarczak 1869-1909) i innych.

O pomniku nagrobnym Franciszka Fornalskiego pisze między innymi x. Jan Wiśniewski [16]: „Na grzebalnym cmentarzu, znajdującym się obok kościelnego, na uwagę zasługuje pomnik w kształcie kolumny przybranej w kask ułański, szablę i ordery.”. Załączona była też rycina pomnika. Dalej jest zapisane: „Rodzina Fornalskich w Kunowie dotąd posiada nominację ś.p. ich dziadka Franciszka na kaprala, ręką księcia Józefa, ministra wojny podpisaną.”. O pomniku nagrobnym ułana w kształcie zdobionej kolumny wspominają prawie wszystkie dzieła dotyczące Kunowa lub okolic. Np. we wspomnianym już dziele x. Bastrzykowskiego [8]: „Następnie pomnik w kształcie kolumny z kaskiem ułańskim u góry i szablą na pasie z napisem (…)”.

Na początku lat 90-tych XX wieku nastąpiło szybkie niszczenie pomnika spowodowane wpływami atmosferycznymi i nieodpowiedzialnym pomalowaniem go farbą olejną (podobno w dobrych zamiarach). Sytuację uratowało wpisanie go do rejestru zabytków (dec. 35B) dnia 11.VI.2003 roku przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) w Kielcach i dokonanie w oparciu o nie konserwacji. Sprawę tę prowadził WKZ i mógł on skorzystać ze swych środków dzięki spełnieniu warunków: wpisania do rejestru, które nastąpiło na wniosek Parafii, oraz poparte było przez instytucję rozwoju regionalnego – Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Kunowskiej. Poza zasadniczą rolą WKZ należy podkreślić zaangażowanie w sprawę ś.p. Księdza Proboszcza Parafii Św. Władysława w Kunowie dr-a Eugeniusza Orżanowskiego oraz wielką aktywność TPZK. Zorganizowało Ono bowiem dnia 1. listopada 2003 roku kwestę publiczną na rzecz konserwacji tego pomnika nagrobnego. W zbieraniu pieniędzy pomagała Członkom TPZK młodzież z Zespołu Szkół w Kunowie. Zgromadzono wówczas kwotę 750 zł. Pieniądze te oraz wpłaty indywidualne i środki WKZ umożliwiły zrealizowanie fachowej konserwacji pomnika nagrobnego Franciszka Fornalskiego na przełomie września i października 2004 roku.

9. Potomni

         Franciszek Fornalski doczekał się dwóch synów: starszego Franciszka Kacpra i młodszego Józefa. Ich potomkowie do dnia dzisiejszego żyją na Ziemi Kunowskiej jak i w całej Polsce.

Franciszek Kacper Fornalski urodził się w roku 1806 w mieście Pilicy z jego pierwszej żony- Julianny z Konarzewskich. Zmarł dnia 17.VII.1850 roku w Kunowie [15]. W wielkim skrócie można stwierdzić, iż, tak jak ojciec, był on wojskowym – już w wieku pięciu lat (czyli 28.X.1811 roku) został zapisany do Korpusu Kadetów w Kaliszu [1]. W roku 1834 w Kunowie ożenił się z Marianną z Czerwińskich- córką Władysława, burmistrza kunowskiego, i Agaty ze Strąkiewiczów [15]. Franciszek Kacper Fornalski był także artystą- kamieniarzem [8]. Zwykle nie używał drugiego imienia, przez co często był mylony z ojcem.

W metryce urodzenia z parafii Kunów jego jedynego, zmarłego w dzieciństwie, syna Kazimierza Władysława Fornalskiego ur. w 1845 roku [15] zapisane jest, iż ojciec Franciszek Kacper to „były adjutant byłych Wojsk Polskich”. We wspomnianej książce x. A. Bastrzykowskiego [8] (str. 260) wyczytać można, iż był on adjutantem Generała Piotra Szembeka-  dotyczy to czasów Powstania Listopadowego: „Ołtarz Matki Boskiej Różańcowej projektował Franciszek Fornalski, który w młodości po ukończeniu szkoły kadetów w Kaliszu, służył wojskowo, był adjutantem przy jenerale Szembeku w drugim pułku strzelców, wyszedł z wojska jako podchorąży, po wojnie osiadł przy ojcu strażniku w lasach rządowych leśnictwa Iłża” (błąd: w rzeczywistości wyszedł jako podporucznik), a także inny fragment: „ołtarz św. Anny projektował go i ustawił również Franciszek Fornalski”.  Z kolei na stronie 282. mamy: „W miesiącu lipcu 1850 r. osadzony był ołtarz Przemienienia Pańskiego (…) Abrys zrobił Fornalski”. Na następnej, 283., stronie czytamy dalej: „Ołtarz Przemienienia Pańskiego projektował Franciszek Fornalski, który w młodości ukończył ośmioklasową szkołę kadetów w Kaliszu, był adjutantem przy generale Szembeku, dowódcy drugiego pułku strzelców i w 1831 r. wyszedł z wojska jako podchorąży”. Podobnie można przeczytać w źródle [17] na końcu działu „Pułk Strzelców Pieszych Jego Cesarskiej Królewskiej Mości N^o 1^mo”. Stoi tam: „Fornalski Franciszek – Podofficer – Dnia 24 Stycznia 1831 r. postąpił na podporucznika do Pułku 23 Piechoty Liniowej. Przybył z Modlina [do W-wy] Dnia 11 Października”. Analogicznie dalej [17] po francusku: „Fornalski Francois”. Treść jest ta sama co w dokumencie poprzednim. Ze źródeł tych korzystał Robert Bielecki we swym „Słowniku biograficznym oficerów Powstania Listopadowego” [18].

            Drugim synem ułana Franciszka Fornalskiego i Julianny z Konarzewskich był Józef urodzony w roku 1811 w Wielkim Księstwie Poznańskim [1] (lub samym mieście Poznaniu, ale miejsce jego narodzin jest kwestią sporną) a zmarły po 1880. Józef Fornalski służył także jako żołnierz w Powstaniu Listopadowym- w 23. pułku piechoty. Został powołany dnia 11.IV.1831 a zwolniony w 1832 [19]. Podobnie jak brat walczył pod Twierdzą Modlin. Józef Fornalski to także „Rachmistrz zakładu fabrycznego w Nietulisku Dużym” [15]. Z aktu urodzenia jego pierwszego syna Stanisława z 1835 r. znajdującego się w USC Wąchock [15] przeczytać można: „Józef Fornalski placowy w Starachowicach”, a z roku 1838: „Józef Fornalski officyalista przy fabrykach żelaznych w Starachowicach”. Józef, także były „Hutmistrz w Starachowicach” i „Hutmistrz od Zakładów Górniczych Fabrycznych” [15], zamieszkał w Nietulisku przed 1865 wraz z żoną Józefą z Braunów- córką Andrzeja, urzędnika finansowego, i Katarzyny z Lenartowiczów. Ciekawym śladem pozostawionym przez młodszego syna ułana jest tablica pamiątkowa na kolumnie w kościele kunowskim, pod rzeźbą Chrystusa, w północnej nawie bocznej: „Józef Fornalski syn Franciszka. b. Urzędnik Górnictwa Rządowego w roku 1880”. Wnuk Józefa po synu Stanisławie- Lucjan (1861-1921)- był właścicielem sporej ilości ziemi w Narożnikach niedaleko Sienna [22]. Drugim synem Józefa był Franciszek (1840-1895), sołtys Nietuliska. Trzecim, najmłodszym synem, był wspomniany już Józef Wacław Kazimierz Fornalski.

            Lucjan (1861-1921) z żoną Józefą z Rusinowiczów (1868-1919) doczekał się siedmiorga dzieci, ale tylko syn Jan (1890-1967) z żoną Walerią ze Skórzyńskich (1889-1940) przekazał nazwisko dalej. Z kolei synowie Jana: Józef (1916-1991), Stanisław (1922) i Jan (1926-1998)- kolejnym pokoleniom. Ale to jest już zupełnie inna historia…

bibliografia ]

Literatura i źródła:
1. Archiwum Państwowe w Radomiu, Zespół ZDP, sygnatura 11423 (poszczególne arkusze wymienione dalej)
2. „Lista stanu służby Franciszka Fornalskiego Strażnika Objazdowego Straży Janik w Leśnictwa Iłża”- Archiwum Państwowe w Radomiu; Zespół ZDP- sygnatura 11423 ark. 15v i 16
3. Archiwum Państwowe w Radomiu, Zespół Radomska Dyrekcja Szkolna – specjalia, sygn. 175 I (dokumenty szkolne 2 córek Józefa: Walentyny i Florentyny Fornalskich)
4. Tadeusz Gajl „Herby szlacheckie Polski porozbiorowej” (indeks)
5. Archiwum Państwowe w Radomiu, Zespół ZDP Sygn. 11423; arkusz 23 i 23v
6. Ryszard Morawski i Henryk Wielecki „Wojsko Księstwa Warszawskiego – Kawaleria” (wyd. Bellona, str. 13)
7. Archiwum Państwowe w Radomiu; Zespół ZDP- sygnatura 339 arkusz 87v i 88
8. x. A. Bastrzykowski „Monografia historyczna Kunowa nad Kamienną i jego okolicy”, Kraków 1939
9. Stanisław Łoza „Legja Honorowa w Polsce 1803 – 1923” (wydanie 1923)- pozycja 413
10. Zdzisław P. Wesołowski „Order Virtuti Militari i jego kawalerowie”, Warszawa – Miami 1992 (strona 130)
11. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Zespół akt Komisji Rządowej Wojny II/16 (nr zespołu 193), sygnatura 69c, nr mikrofilmu 35117, arkusz 110, pozycja 116 oraz sygnatura 69d, nr mikrofilmu 35118, arkusz 14, str. 27
12. Archiwum Państwowe w Radomiu; Zespół ZDP sygnatura 11423 ark. 29 i 30
13. Archiwum Państwowe w Radomiu; Zespół ZDP sygnatura 11423 ark. 2 i 2v
14. Archiwum Państwowe w Sandomierzu, zespół Akta Gminy Kunów, sygnatura 7
15. Akta metrykalne USC Kunów (XIX i XX wiek), Wąchock (1829-1848), Sienno (1860-1950), Waśniów (1861), Tarłów (1914-1991) i Ostrowiec Świętokrzyski
16. x. Jan Wiśniewski „Dekanat Opatowski” Radom 1907 (strona 232.)
17. Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Zespół akt Komisji Rządowej Wojny, sygnatura 478 i nr mikrofilmu 35535 („Lista Imienna Generałów, Officerów wyższych i niższych tudzież Urzędników Woyskowych Armii Polskiej będących w czynnej służbie na dniu 29 Listopada 1830, którzy wykonali na nowo przysięgę wierności Nayiaśnieyszemu Cesarzowi i Królowi i dopełnili przepisanych formalności”), arkusz 122; a także sygnatura 479 i nr mikrofilmu 35536, arkusz 129, str. 275
18. Robert Bielecki „Słownik biograficzny oficerów Powstania Listopadowego”
19. Archiwum Państwowe w Radomiu; Zespół ZDP sygn. 624
20. A. Kryj „Kunów nad Kamienną. Zarys dziejów”, Kunów 1993
21. Dział Informacji Naukowej Centralnej Biblioteki Wojskowej w Warszawie, sygn. 355.727/5, strona 74
22. Przekazy rodzinne

kontakt ]

Jan Marian Bojarczak, Krzysztof Wojciech Fornalski.
Autorzy są w posiadaniu wielu skanow starych dokumentow (np. patentu na order Virtuti Militari dla Przodka), dawnych metryk i in., zdjęć starych i zabytkowych nagrobkow, takze starych zdjec rodzinnych. kwf@poczta.onet.pl