Tym nazwiskiem zająłem się w związku z artykułem A. Klempa o W. Kukowskim (1882-1939), najwybitniejszym dotąd przedstawicielu rodziny („Pomerania” nr 11/12 z 1999 r.). Z tego artykułu wynika, że jego bohater urodził się prawdopodobnie w Chełmach pod Brusami, a jego ojciec Józef pochodził z Lipusza, gdzie w księgach metrykalnych parafii wymieniony jest Franz Kukowski – 1833 r., a w księdze ślubów z 1862 r. Franz Kukowski. Wśród rodzin szlacheckich Prus Królewskich nie wymienia Kukowskich heraldyk pruski J. K. Dachnowski, bo też początków rodziny szukać trzeba poza Pomorzem Gdańskim. „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” podaje 1121 nosicieli nazwiska Kukowski: 53 w woj. bydgoskim, 17 elbląskim, 148 gdańskim, 10 słupskim, poza Pomorzem najwięcej (159) w woj. suwalskim, 108 toruńskim, 68 warszawskim, 48 katowickim, 47 olsztyńskim; 14 pisanych z niemiecka Kuckowski w woj. warszawskim; 57 Kuck, z tego 1 w woj. bydgoskim, 4 elbląskim, 1 gdańskim; 754 Kuk: 11 w woj. bydgoskim, 4 elbląskim, 4 gdańskim i 4 słupskim; poza Pomorzem najwięcej (107) w woj. warszawskim, 69 katowickim, 84 nowosądeckim, 81 siedleckim, 28 krakowskim; 99 Kuka, z tego 2 w woj. gdańskim, 48 opolskim, 19 gorzowskim.
„Słownik staropolskich nazw osobowych” notuje nazwisko Kukowski w 1497 r. w powiecie rypińskim: „Bona Andreae Kukowsky […] in Ripinensi district(u)”. Z. Kaleta ze współautorami wywodzą to nazwisko ze wsi Kukowo w gminie Skępe, (woj. włocławskie). „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego” kwalifikuje ją jako wieś i folwark, a F. Nieckula przytacza dla niej najwcześniejszy zapis Cucowo z 1393 r. i objaśnia jako nazwę dzierżawczą od rekonstruowanego imienia Kuk, które wiąże z czasownikiem kukać. Wspomniany „Słownik staropolskich nazw osobowych” podaje nazwę osobową Kuk z 1444 r. z zapisu Kuk i opatruje ją znakiem zapytania (oznaczającym formę niepewną). Jest jednak również wieś Kukowo na wschód od Wrześcia w powiecie słupskim, notowana od 1350 r. jako Kuckow, też Kukow, Kukowo i wyprowadzona przez E. Rzetelską-Feleszko i J. Dumę od nazwy osobowej Kuk. Wymienia ją również wspomniany „Słownik geograficzny”.
Z obu wsiami heraldycy wiążą Kukowskich herbu Jastrzębiec, z Kukowem w powiecie lipnowskim w Ziemi Dobrzyńskiej od 1500 r. oraz Kukowskich herbu Ślepowron z Kukowem w powiecie słupskim i datują ich również od 1500 r. Z informacji podanych w „Słowniku geograficznym …” wynika, że nie były to wsie szlacheckie, więc szlachectwo otrzymywały wspomniane rodziny przez nadanie. Rzeczą heraldyków jest określić, w jakich okolicznościach i za jakie zasługi wobec Rzeczpospolitej. Niewykluczone też, że niektórzy Kukowscy wywodzą się z wcześniejszej formy Kuk czy Kuka, do której dodano przyrostek – owski. Z dalszych rozważań okaże się, że pomorscy (głównie bytowscy) Kukowscy pochodzą z Kukowa w powiecie słupskim.
Historycznie bowiem w 1559 r. w Półcznie w powiecie bytowskim zanotowany został Mathias Kukow, a więc w formie identycznie brzmiącej jak nazwa wsi (w dokumentach niemieckich) w powiecie słupskim. Później już mamy formę Kukowski. Paul Ernst Kukowsky był jednym z fundatorów kielicha w kościele ewangelickim w Tuchomiu. Szlachetny Krzysztof Kukowski był fundatorem Świętego Bractwa Szkaplerza Św. w Ugoszczy i wpisany został do Księgi tego Bractwa w 1748 r. (jedyna taka księga zachowana na Pomorzu Gdańskim), w niej napotkamy 10 dalszych wpisów Kukowskich z lat 1748-1829, w tym 3 z Półczna; w księdze zmarłych parafii Ugoszcz odnotowani zostali m.in. Antonius Kukowski 1773 r., Brigitta Kukowska 1781 r. i kilka innych wpisów. Nadto w księdze ślubów parafii Kościerzyna pod 1849 r. figuruje Franz Kukowski. Osobiście uczyłem dzieci państwa Kukowskich z Dąbrówki pod Kościerzyną w Kaliskach w latach 1961-1970. Przezywano je Kukówka, a więc nazwisko było kojarzone z nazwą ptaka.
Powtórzmy więc: od XV w. notowane jest w Polsce przezwisko Kuk od czasownika kukać „o głosie kukułki i gżegżółki”, a czasem też „narzekać”. Od tego czasownika powstało też przezwisko Kuka. Przezwiska te dały początek dzierżawczym nazwom wsi Kukowo w powiecie lipnowskim i w powiecie słupskim, z których pochodzą rodziny Kukowskich herbu Jastrzębiec z Kukowa w powiecie lipnowskim i herbu Ślepowron z Kukowa w powiecie słupskim. Ci najprawdopodobniej przybyli na Ziemię Bytowską, głównie do wsi Półczno, skąd potem rozeszli się do innych wsi powiatu bytowskiego i kościerskiego. Historycznie na Kociewiu nie odnotowała ich M. Dampc w nie wydanej pracy (doktorskiej), poświęconej nazwiskom mieszkańców Kociewia. Na innych ziemiach Polski żyją potomkowie Kukowskich z Kukowa z Ziemi Dobrzyńskiej lub dawnych Kuków. Czy uda się ewentualnie historykom, genealogom i heraldykom wykreślić ich linie genealogiczne, bardzo wątpię.
Pomorscy, ściślej rzecz biorąc kaszubscy, Kukowscy, podobnie jak Sędziccy z Sędzic w powiecie lubawskim, są rodziną szlachecką, która przybyła na Kaszuby, tu się zadomowiła. Obie rodziny nie posługiwały się żadnym przydomkiem szlacheckim.
Edward Breza
