„Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” podaje 3460 nosicieli nazwiska Bęben, z tego 10 w woj. bydgoskim, 24 elbląskim, 55 gdańskim, 32 słupskim; 3038 Bębenek, z tego 8 w woj. bydgoskim, 16 elbląskim, 106 gdańskim, 4 słupskim i pochodne: 4 Bambenek, z tego 2 w woj. gdańskim i po 1 w woj. legnickim i słupskim; 66 Benben, z tego 2 w woj. elbląskim; 87 Benbenek, z tego 8 w woj. bydgoskim i pochodne. Od nazwiska Bęben wywodzą się inne formy: Bębenowicz 2: po 1 w woj. jeleniogórskim i wałbrzyskim; Bębniak 6: 1 w woj. warszawskim, 5 elbląskim; 116 Bębnowicz, ale wszystkie poza Pomorzem; 245 Bębnowski, z tego 1 w woj. gdańskim; pokrewną formą jest Bombonek: 1 w woj. toruńskim, prawdopodobnie wywodzące się od postaci gwarowej wyrazu bębenek. Od określenia zawodowego bębnista pochodzi Bębenista 142, z tego 10 w woj. elbląskim, 5 gdańskim; Bębnista 118, z tego 87 w woj. bydgoskim, 1 gdańskim, 3 słupskim, może też Bębniarz 4, po 2 w woj. katowickim i piotrkowskim; Bębniec 1 w woj. radomskim; Bębnik 72 poza Pomorzem.
Historycznie „Słownik staropolskich nazw osobowych” przynosi poświadczenia Bęben z 1433 r. z Mazowsza i 2 z XV w. z Małopolski. Notowane też są formy pochodne Bębnek, Bębenek, Bębenko z XIV i XV w. z Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza i kresów południowo-wschodnich oraz Bębenkowic z 1457 r. Na Pomorzu zaświadczenia historyczne znane są od XVI w.: Bambenek Petrus z 1540 r., a z XVIII i XIX w. zlokalizowane są w parafii Ugoszcz pod Bytowem i gminie oraz parafii Lipusz pod Kościerzyną. Nadto jedno poświadczenie w parafii Strzepcz: Mathias Bęben z 1714 r. w powiecie wejherowskim. Z parafii Ugoszcz mamy: z księgi chrztów (wszystkie dalej też wyliczone księgi znajdują się w miejscowym archiwum parafialnym) z lat 1668-1845: Jacob Bębenek et Sophia 1795 i 1798 r.; z księgi zgonów: Catherina Jacobi et Sophiae Bębe(ne)kow 1799 r. z Przywoza [chodzi o obecny Przewóz – przyp. red.]: z księgi ślubów: Jacob Bębenek 1792 r. Wygląda więc na to, że chodzi o te same osoby Zofię i Jakuba, biorących ślub w 1792 r., chrzcących dzieci w latach następnych i grzebiących córkę Katarzynę w 1799 r. W księdze Szkaplerza Św. ugoskiej parafii, jedynej takiej zachowanej na Pomorzu, mamy liczne wpisy członków z XIX w., a więc Jozef Bambenek ze Skoszewa 1821 r., Wiktorya Bambekowa z Prądzonki 1824 r., Jan Bambenek z Prądzonki 1824 r., Brigita Bambenczyna z Prodzony 1826 r., Paweł Bambenek 1831 r., Marcin Bembenek 1836 r., Jozefina Bambenkowa 1837 r. Są to zapisy fonetyczne zgodne z wymową kaszubską typu: gamba „gęba”, a więc z tzw. szeroką wymową samogłoski nosowej przedniej. Dziś też mówią Bąmbének lub Bambének np. w Skorzewie i w Kaliskach pod Kościerzyną, gdzie spotkałem omawiane nazwisko. Z Lipusza z ksiąg urodzeń i zgonów, przechowywanych w Archiwum Urzędu Gminy, mamy zapisy z II połowy XIX w. Z księgi urodzeń: Marianna Bębenek 1865 r. i Rozalia Bambenek 1866 r. z księgi zgonów: Barthos Benbenek 1864 r., Christina Benbenek 1866 r. Z poświadczeń widać, że mamy tu zapisy etymologiczne Bębenek, fonetyczne Benbenek (choć spodziewać by się trzeba form Bembenek; -n- pojawiło się albo przez analogię do imienia Benedykt albo pod wpływem niemieckim) i gwarowy Bambenek. Tak też wyglądają dziś te nazwiska na epitafiach cmentarnych parafii Lipusz.
Nazwisko Bęben pochodzi niewątpliwie od wyrazu pospolitego bęben; Bębenek powstało od rzeczownika pospolitego bębenek albo zostało utworzone od Bęben za pomocą patronimicznego przyrostka -ek. Podobne wahania mamy np. w interpretacji nazwisk Adamek czy Lisek: czy pochodzą od zdrobnionego imienia Adamek i od rzeczownika lisek, czy od nazwisk Adam i Lis za pomocą przyrostka -ek. Wyraz bęben (też wariant buben) notowany jest w polszczyźnie od ok. 1400 r. w znaczeniu „perkusyjny instrument muzyczny”, jak to określa „Słownik polszczyzny XVI w.”, bo „Słownik staropolski” podał tylko odpowiednik łaciński tympanum. Wspomniany „Słownik staropolski” podaje też bębenek w znaczeniu „rodzaj sieci”, a nie – jakby się spodziewać należało – zdrobnienia od bęben, które notuje już „Słownik polszczyzny XVI w.”.
W odniesieniu do człowieka bęben mógł oznaczać bębnistę, a więc tego, który gra na bębnie. Byłoby to wówczas tzw. nazwisko pośrednio zawodowe. Chodzić też mogło o producenta lub sprzedawcę bębnów. Przenośnie jednak od XVI w. wyraz bęben miał dużo innych znaczeń, jak zaświadcza „Słownik polszczyzny XVI w.”: 1. pełny brzuch, jak dziś jeszcze mówi się na Kaszubach, choć słowniki kaszubskie tego znaczenia nie notują; 2. żarłok, pijak; 3. pejoratywnie o nauce Kościoła katolickiego oraz frazeologizmy: podbijać bębna, „pochlebiać komuś”, podniecać kogoś, podjudzać oraz wziąść na bęben „wziąść, dostać w skórę, być bitym”. Nadto drugie podstawowe znaczenie: „naczynie do przechowywania płynów”. Do tych znaczeń słownik Bogumiła Samuela Lindego z początku XIX w. dorzuca jeszcze wojskowe: wolny bęben, „wolny werbunek”, bębenek w uchu, tj. „tympanum”, bęben w młynie to artyleryjskie „sito nakryte drugim sitem, ale mającym dno skórzane do przesiewania na mączkę różnych zapałów ogniowych”, „tambur kobiecy do wyszywania (chodzi o urzadzenie podtrzymujące dzianinę)”, „dziecko małe, grube, pękate, niezgrabne a głupie, bachor”, „bania, dzban, flacha”. Zdrobniały wyraz bębenek oznacza m.in. według Lindego „naczynie baniaste, bruchate, flaszkę”, „bębenek w pompie”, „gatunek gołębi”.
Do którego z tych znaczeń nawiązują nazwiska Bęben, Bębenek i warianty, trudno powiedzieć tak samo, jak w wielu innych nazwiskach, które mają za podstawę wieloznaczne (polisemiczne) wyrazy pospolite, np. Babka, Lis, Sito. W żywym materiale przezwisk też nie zawsze znana jest motywacja powstania przezwiska, tym bardziej w historycznym materiale.
Sematycznie odpowiednikiem niemieckim jest postać Trommel od odpowiedniego wyrazu pospolitego Trommel „bęben”. Porównać też można polskie nazwiska Tambor 344, z tego 14 w woj. bydgoskim, 9 gdańskim od rzeczownika tambor, m.in. „żołnierz bijący w bęben” oraz Tambur 17: 3 w woj. jeleniogórskim, 14 legnickim od rzeczownika tambur „rodzaj bębna”.
Edward Breza
