Heraldyka.
HERB jest znakiem określającym przynależność do konkretnej grupy społecznej, ale nie tylko, jest on bowiem czymś więcej, jest jednym z elementów kultury, który przez wiele epok dotrwał do naszych czasów. Jest znakiem rozpoznawczym rodu, jego identyfikatorem, równie ważnym jak nazwisko. Wykształcił się we wczesnym średniowieczu, kiedy to znak feudała przenoszono na chorągwie, tarcze lub elementy stroju rycerza pozwalające na jego identyfikację, przynależność. Sam herb przeszedł poważną ewolucje. Od najprostszych znaków geometrycznych jako wizerunków, do skomplikowanych elementów, tzw. figur heraldycznych i mobiliów. Te pierwsze to figury zwykłe i zaszczytne, te drugie zaś, to przeróżne motywy zaczerpnięte ze świata natury otaczającego człowieka. Nazwa herbu podchodzi od słowa “herold”, oznaczającego pierwotnie w kulturze germańskiej znawcę rodowych, plemiennych bóstw opiekuńczych, natomiast w średniowieczu znawcę znaków rozpoznawczych używanych przez ówczesne rycerstwo uczestniczące w turniejach.
Charakterystycznym elementem polskiego herbu jest tzw. znamię słuchowe – zawołanie (proklama) rodowe.
Typowy herb szlachecki składa się z siedmiu zasadniczych części: godła herbowego, tarczy, korony umieszczonej na hełmie, klejnotu zwieńczającego koronę, wstęgi z zawołaniem (dewizą rodu) oraz tzw. udostojnień. Te ostatnie występują z kolei w formie labrów, panoplii, tj. trzymaczy (rycerzy, herkulesów, gryfów, lwów, koni, itp.) oraz symboli godności: mieczów, pastorałów, kapeluszy kardynalskich, infuł biskupich, itp.)
Wszystkie te elementy podlegają ścisłym przepisom heraldycznym i nie mogą być dowolnie stosowane. Nie są to bowiem ozdoby graficzne, lecz oznaki konkretnych godności, tytułów i przywilejów.
Takie graficzne przedstawienie barw zwane jest sztrafirowaniem a opisywanie herbów zgodnie z ustalona terminologią i według prawideł sztuki heraldycznej – blazonowaniem.
Każda rodzina szlachecka obok nazwiska posiada również herb, będący w pewnym sensie jego graficznym odpowiednikiem. Mimo badań, przyczyny pojawienia się systemu heraldycznego nie zostały dotychczas w pełni wyjaśnione.
W połowie XII wieku dwie warstwy ludności – możnowładztwo, sięgające swymi początkami do zarania polskiej państwowości i górna warstwa wojów, drużynników królewskich i książęcych, tworzyć poczęły jednolity stan rycerski zwany szlachtą (nazwa pochodzenia niemieckiego – “Geslech” i czeskiego “Slechta” – oznaczającego ród).
W Polsce herb pojawił się po sformowaniu prawa rycerskiego, obejmującego kompleks przywilejów stanowych. Posiadanie ziemi w Polsce wynikało z przynależności do rodu.
Prawo heraldyczne wykształciło się w ciągu XIII – XV wieku. Mimo faktu, iż prawo używania herbu zastrzeżone było wyłącznie dla rodzin szlacheckich, to krąg używających go stale się zwiększał. Poczęli używać go duchowni, część ludności miejskiej wywodzącej się z urzędników królewskich, oraz cechy rzemieślnicze i miasta.
W wiekach późniejszych prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację. Polegała ona na nadaniu nowego herbu lub przyjęciu do rodu herbowego a więc adopcji herbowej (patrz: Unia Horodelska 1413). Nobilitacje królewskie były jednak dość rzadkie. Od roku 1578 wymagana już była zgoda Sejmu a od 1601 roku samej Konstytucji. Po 1616 roku w ogóle zakazano adopcji. Sposobem na wejście do stanu szlacheckiego była powstała w 1669 roku instytucja tzw. scartabellatu, czyli niepełnego szlachectwa, w której pełnię praw nobilitowany nabywał dopiero w czwartym pokoleniu i tzw. indygenatu, czyli uzyskanie polskiego szlachectwa dla szlachectwa cudzoziemskiego.
Polska heraldyka stanowi całkowicie odmienny system, unikalny w całej Europie a oparty na strukturze klanowej. Każdy średniowieczny ród rycerski ma jeden wspólny herb, identyczny dla wszystkich rodzin wchodzących w jego skład. Herby bowiem przyjmowały nie tylko pojedyncze rodziny a całe rody. Ród zaś rycerski stanowili wszyscy potomkowie wywodzący się od wspólnego przodka z córkami, ale bez ich potomstwa.
Herby mają swoje nazwy, będące nazwaniami (zawołaniami), okrzykami bojowymi. Większość z nich wywodzi się najprawdopodobniej z dawnych znaków własnościowych lub magicznych.
Typowy herb szlachecki składa się z godła umieszczonego na tarczy nakrytej hełmem i zwieńczonym korona ozdobioną klejnotem. Z czasem herb przestał pełnić swoje pierwotne funkcje a stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego. Zatarło się również jego znaczenie symboliczne.
Prawo ochrony prawnej herbów polskich zostało zniesione przez Konstytucję w roku 1921, która w art. 96 nie uznawała tytułów szlacheckich. Jednak już następna Konstytucja, nie porusza tego tematu, wprowadzając tym samym stan sprzed 1921 roku. Dodać należy, że herb w Polsce nie miał opieki prawnej. W związku z tym pozostawał w sferze prywatno – prawnej. Opiekę taką ma tylko herb państwowy.
Obecnie nie ma przeszkód używania należnych tytułów, te zaś w większości traktowane są tradycyjnie.
Andrzej Zygmunt Rola – Stężycki
