Wiadomo, że szlachta brała swoje nazwiska od wsi, które posiadała; na Pomorzu chodziło o kilka włók (najczęściej 1,5-3) w jakiejś wsi. Biorąc zatem z „Map województwa pomorskiego z XVI w.” opracowanych przez M. Biskupa i A. Tomczaka szlacheckie nazwy wsi, możemy szukać pochodzących od nich nazwisk. Zwyczajem polskim tworzono te nazwiska za pomocą przyrostka -ski i jego wariantów pochodnych lub zmodyfikowanych od odpowiednich nazw wsi. Niemcy tworzyli je w sposób analityczny z przyimkiem von „z” i nazwą wsi w mianowniku (w niemczyźnie bowiem, jak w językach angielskim czy francuskim, nazw własnych nie odmienia się), typu Johann von Massow (5 nosicieli), Peter von Krockow (w Polsce nie notowane, jest natomiast 580 nosicieli Krokowski, w tym, 99 w woj. bydgoskim i 24 gdańskim, od wsi Krokowa w powiecie puckim). W zasobie polskich nazwisk mamy 18 Putzig w woj. gdańskim od niemieckiego Putzig „Puck”, 252 Putz: od wsi (Wielki) Puc pod Kościerzyną, 47 Kelpin od wsi Kiełpino pod Gdańskiem i pod Kartuzami oraz Kiełpin pod Tucholą itp. Tworzyli też struktury przymiotnikowe za pomocą przyrostka -er typu Putziger od Putzig „Puck”, Berenter od Berent „Kościerzyna”. Mamy zatem w nazwiskach polskich m.in. formy Gloger, Glogger, Glogier od Głogowa, Kolberger od Kolberg „Kołobrzeg”, Strasburger, Strassburger czy Strasburg od Strasburga we Francji, niekiedy w Niemczech (ale też Brodnica pomorska nazywała się po niemiecku Strassburg). Często od nazw wielkich miast przyjmowali takie nazwiska Żydzi, stąd np. Krakauer, Posner czy Warszauer.
Możemy zatem dzięki „Słownikowi nazwisk współcześnie w Polsce używanych” i wspomnianym „Mapom” śledzić w dokumentach historycznych i porównywać brzmienie nazwisk ze stanem współczesnym. Najczęściej można te struktury znaleźć w obu źródłach, czasem jednak zdarza się, że w „Mapach” nazwisko występuje, a w słowniku go nie ma. Oznacza to, że zanikło przynajmniej w linii męskiej (po mieczu, jak dawniej mawiano) lub rodzina wyprowadziła się z kraju czy też zmieniła nazwisko. Dziś, kiedy w świetle prawa polskiego i innych narodów europejskich, dzieci mogą brać nazwisko nie tylko po ojcu, ale także po matce, śledzenie ciągłej żywotności jakiegoś nazwiska jest utrudnione.
Spośród licznych rodzin zniknęli też Pomy(j)scy herbu Jeleń (według innych własnego, czyli Brochwicz odmieniony) z Pomy(j)ska (Wielkiego) pod Bytowem, po niemiecku (Gross) Pomeiske o przydomkach Hirsch, Joch, Lettau lub Lettow, Wysz(e)k, nadto Schwerdtner. Przydomek Hirsch notowany był od 1682 r. (według niektórych znany na Pomorzu już od 1390 r.) pochodzi od rzeczownika Hirsch „jeleń”; Joch, potwierdzony od 1688 r., pochodzi od imienia Jan; Lettau lub Lettow, notowany od XVI w., wywodzi się z nazwy etnicznej Lettau „Łotysz”; Wysz(e)k jest zdrobnieniem od imion Wyszemir, Wyszesław i notowany był od XVI w., ale nie u Pomy(j)skich, którzy go przejęli od innych rodzin wskutek koligacji rodzinnych, np. z Borzyszkowskimi; Schwerdtner pochodzi od niemieckiego rzeczownika Schwert „miecz”. Może więc to być tłumaczenie nazwiska Miecznik od wyrazu pospolitego miecznik, czyli „wytwórca mieczy”, po niemiecku Schwertfeger, lub „ten, co nosi miecz”.
Oprócz dokumentacji i zapisów zgromadzonych w pracy o przydomkach szlachty pomorskiej, a więc Pomylski, Pomeiske, Pomeiski, Pomojski, przytoczyć można też formy z opracowania niemieckiego „Kreis Bütow”: Pomoiski 1575 r., gdy rodzina otrzymała od księcia Barnima ziemię w Pomysku i w Ząbinowicach. Już wcześniej w 1438 r. Hans Pomoysske wymieniony został jako właściciel majątku w Pomysku, Claus (czyli Mikołaj) Pomoisske wymieniony w 1639 r. w Bytowie, inny Claus Pomoiske i wdowa po Walentynie (Valentin) Pomoiske byli mieszkańcami Ząbinowic w 1687 r.; „szlachta starostwa bytowskiego, a mianowicie pp. Pomyscy w Żabinowicach (tj. w Ząbinowicach) i Pomysku Wielkim mieszkający” w 1638 r.; w Księdze szkaplerza parafii Ugoszcz pod Bytowem zapisany został w 1752 r. Sz. Mikołay Pomeski viator, czyli przechodzień. Herbiarze piszą Pomiski, Pomejski, Pomojski i lokują rodzinę w Pomysku pod Bytowem od 1480 r., dodając nadto nie znany mi dotychczas przydomek Schwerdtner.
Nazwę miejscową Pomysk G. Surma, monografistka nazw geograficznych Ziemi Bytowskiej, wywodzi od nazwy rośliny pomyk „rodzaj lilii” o łacińskiej nazwie herresia lub rzeczownika pomyje w znaczeniu „coś brudnego, wilgotnego”. Jest jednak także rzeczownik pomek, pomyk, czyli „rodzaj siatki, w którą łowią ptaki”, jak podaje Linde na początku XIX w. W zależności więc od tego, jaka była pierwotna forma nazwy wsi Pomyksk czy Pomeksk, z czego Pomysk lub Pomesk czy Pomyjsk od pomyje, tak będzie brzmiało nazwisko, a więc Pomyski lub Pomeski bądź Pomyjski, jak tworzy prof. Biskup (porównaj też Pomyjski Młyn i Pomyjski Las). Moim jednak zdaniem opowiedzieć by się trzeba za Pomysk i nazwiskiem Pomyski w formie etymologicznej. Zapisy niemieckie Pomeiske oddają kaszubską wymowę Pómisk (F. Lorentz podaje za Ceynową i Ramułtem także Pomësk), gdzie i rozumiane jako staro-wysoko-niemieckie i oddano przez dwugłoskę -ei- w nowo-wysoko-niemieckim (porównaj mister, z czego wywodzi się polskie mistrz i nowsze Meister i polskie majster). Wygłosowe zaś -e w nazwie wsi wprowadzono dla łatwiejszej wymowy. Zapis Pomeiske w nazwisku może oddawać formę nazwy wsi lub wynika z zastąpienia polskiego i kaszubskiego -i przez -e, jak np. w nazwisku Bruske, Panske z Bruski, Pański. Wariant Pomoiske czy Pomojske nazwiska polega według mnie na adideacji od zaimka moje. Pomysk Wielki więc jako wieś szlachecka dała początek nazwisku Pomyski, późniejszy Pomysk Mały był wsią książęcą. Nie udało się ustalić, kiedy nazwisko Pomyski zanikło.
Edward Breza
