Zagadki  nazwiska Mączka.  

     Podjąłem się tematu trudnego, wymagającego specjalistycznej wiedzy z wielu dziedzin nauki: lingwistyka, historia, filologia(latynistyka),genealogia, heraldyka itd. Temat jest więc nieco śliski, i nie trudno o „pośliźnięcie” – proszę więc o wyrozumiałość.

Zakres czasowy pracy –  to polskie średniowiecze(X –XV w.)

Znaczenie wyrazów znajdujących się w temacie artykułu – bierzemy z obiegowych słowników oraz ze „Słownika staropolskiego” i „Słownika polszczyzny XVI wieku”.

 „mączka”: 1. zdrobnienie od mąka; 2. jakakolwiek substancja w postaci drobnego

                       proszku (np. m.mięsna, m.kostna, m.drzewna, m.kartoflana, skrobia);

                       w starszych słownikach znajdziemy jeszcze: krochmal, proszek używany

                       jako kosmetyk do bielenia twarzy, puder,  bielidło.

 „mąka”:       miałki proszek z drobno zmielonych ziaren niektórych zbóż

                     (rzadziej z owoców  lub innych części roślin);

„nazwisko”:  nazwa osobowa, którą noszą osoby należące do jednej rodziny, rodu, 

                     dziedziczona zwykle  przez dzieci od ojców i przyjmowana przez żonę od męża,

                     do której po urodzeniu dodawane jest imię.

                         Część 1.   „Nazwiska Polaków” a nazwisko Mączka. 

    Po tych wstępnych przygotowaniach prezentuję wyciąg z  książki Kazimierza Rymuta  „Nazwiska Polaków”, Wrocław1991 r.:

 „Mąka  1481 –  od podstawy    mąk-//męk   por. mąka, męka, męczyć: Mąk1460, Mąk-icz, Mąk-inia, Mąk-ol +in 1396, Mąk-ol+ski, Mąk-os, Mąk-osa,Mąk-osza, Mąk-owski, Mąk-ól-ski; Mącz-ak 1630, Mączar-owski, Mącz-ek1464, Mącz-ka 1384 (lub od mączka), Mącz-ko, Mącz-k-owski, Mącz-nik;Męka 1250, Męk-al+ski, Męk-ała 1489, Męk-osz 1300, Męk-osza 1136,Męk-osz-ko 1409, Męk-osz-yc 1305; Mękarz ( kojarzone z imieniem Makar),Mękar-ski, Mękarz-ec  1408; Męcz 1318, Męcz-ko 1426, Męczar-ski, Męcz-uga1386, Męcz-uż+yc 1388, Męcz-yc 1360, Męcz-yk+owski; Męcar-ski; Moncarz,Moncz-nik, Moncz-ul-+ewicz, Monka, Monki-el+ewicz, Monki-ewicz; Man-carz, Manczar-ski; Mencz-ak, Mencz-yk. „    Nazwisko Mączka znajdujemy tutaj pośród wielu innych pochodnych nazwisk, pod hasłem „Mąka”. Daty pochodzenia występujących tam nazwisk umożliwiają nam uściślenie zakresu wyrazów występujących  w temacie artykułu (mąka i mączka)– więc wykluczamy z  ewentualnych rozważań pochodne późniejszych odkryć, osiągnięć technologicznych i chemicznych. Zostaje więc nam na tapecie: nazwa „mączka”, która wywodzi się od „mąki”, czyli  proszku pochodzącego z ziaren zmielonych zbóż.     Zajmiemy się teraz analizą danych z książki „Nazwiska Polaków”.        

  Przede wszystkim postaram się chociaż częściowo wyjaśnić –  skąd bierze się taka masa rozmaitych nazwisk, o których nigdy byśmy nie pomyśleli, że mogą mieć coś wspólnego z  bazą pochodzącą od wyrazu „mąka”. W cytowanym wyżej fragmencie książki Kazimierza Rymuta – jest tych nazwisk 45, natomiast w późniejszym, poszerzonym  opracowaniu

 (2001 r.) – ponad trzykrotnie więcej.  Na potrzeby tego artykułu wersja skromniejsza nam wystarczy.

 W średniowieczu to język łaciński był językiem piśmiennictwa w Polsce, a od XIII w. gdy zaczęto lokować miasta na prawie niemieckim,  pojawiały się  też teksty w języku niemieckim . Trudnością,  jaką  napotykali  średniowieczni skrybowie,  było niedostosowanie łacińskiego alfabetu  do niektórych dźwięków języka polskiego. Z tego powodu język staropolski był rzadko zapisywany i nie miał standardowej ortografii. Jedna litera oddawać mogła kilka dźwięków. W zasadach wydawania tekstów staropolskich znalazłem takie zalecenie(Google: staropolska / zasady wydawania tekstów staropolskich): „ Samogłoski nosowe oddajemy dzisiejszym systemem ortograficznym tj. znakami „ą” i „ę”. Transkrybując zabytek, który nie rozróżnia nosówek, wprowadzamy właściwe staropolszczyźnie ich rozmieszczenie, np.: rębić obok rąbie, żędać obok żądał, świątość obok święty….Jeżeli zabytek

 rozróżnia nosówki, zachowujemy ich oryginalne rozmieszczenie.”.”

    W ortografii łacińskiej nie było osobnych liter dla tzw. polskich znaków, a samogłoski nosowe  „ą” i  „ę” – zapisywano  więc na ogół jako „an”. Jak tu  rozróżnić w ówczesnym tekście łacińskim – czy mamy doszukiwać się tam wyrazu z ”ę” czy z ”ą”?   Sytuacja jest o tyle trudna do zrozumienia, że nawet w dokumentach z tego samego okresu nie było konsekwencji. Proszę zgadnąć co to za miejscowości: Lynda, Lenda, Landa. Domyślamy się, że chodzić tu może o takie, w których występuje albo samogłoska „ę” albo„ą” – ale w tym przypadku chodzi o ten sam gród  – o nazwie Ląd.  Kto zgadnie jakie to miejscowości: Lancicia, Crsanse, Sandec, Cbansin? Gdyby dzisiaj nie było takich miejscowości jak: Łęczyca, Książ, Sącz, Zbąszyń – wątpię, czy ktoś by się w ogóle domyślił. Lancicia występuje też jako Lanhicia. Jeszcze nawet  w XV w., jeden z bohaterów naszego artykułu –  zapisywany był różnie: Muczka, Meczka, Manczka, w końcu  Mączka; drugi zaś Manczka, Munczka, Mączka ( Wojciech z Warszawy).  Stąd może rodzić się wątpliwość – czy w tych tłumaczeniach nazw łacińskich – nie ma trochę zgadywania, dopasowywania itp.? Podobnie, jak to się musiało dziać, przy zapisywaniu polskich nazw na język łaciński. Najpierw zniekształcano więc polską nazwę dostosowując ją do łacińskiej ortografii – a  potem drugi raz po wiekach, tłumacząc ten sam  tekst znów na język polski; a  w międzyczasie przecież wymowa polska ulegała pewnym przeobrażeniom. W różnych opracowaniach, ale zgodnie –  nazwy osobowe z Bulli Gnieźnieńskiej występują w takiej jakby zadekretowanej kalce tłumaczeniowej:                                               

 Datk   jako  Dziadk,  Vrest  jako Wrzeszcz, Tessanta – Cieszęta,

 Slimisl – Złymysł, Vstech –Uściech, Gostivvy –  Gościwuj, 

 Nezamizl – Niezamysł,  Panten- Pęcień,  Mancossa – Mękosza,

 Mantis- Męcisz.

  Dlaczego dwie ostatnie nazwy nie tłumaczy się także w taki sposób: Mancossa jako Mąkosa(Mąkosza),  oraz Mantis  jako Mącisz (Mączyc?) – skoro  „ę”, i „ą” zapisuje się przez „an”? Przecież nawet tak lepiej się kojarzy. Sądzę,  że bardziej naturalne byłoby  tłumaczenie  takich nazw na Mękosza i Męcisz, gdyby zapisane zostały one nie jako Mancossa  i Mantis – ale jako Mencossa i Mentis !   Powróćmy jednak znów do książki „Nazwiska Polaków.” Proszę zwrócić uwagę, jak autor rozpoczyna informację o haśle „mąka” i innych w nim zawartych – cytuję:

 „Mąka 1481 –  od podstawy mąk-//męk-, por. mąka, męka, męczyć”

   Zagadkowy dla niefachowca  jest ten znak równoległości(„//”). Synonimy? Homonimy? Ale ani jedno, ani drugie. Czyżby  pierwotnie produkcja mąki była taką katorgą? (cyt: „por.mąka, męka, męczyć”).Zaraz przypomina mi się, wymieniony w „Księdze Henrykowskiej” –  Boguchwał, który ulitował się nad harującą przy żarnach żoną i powiedział: „Day, ut ia pobrusa, a ti  poziwai”;  i pomógł  jej obracać kamienie, czyniąc to z nią na przemian. Pomocny nam może być tu język rosyjski, w którym istnieje taki homogram: muka(fon.)- jako męka, i muka (fon.) – jako mąka; podobnie z tymi wyrazami było u nas w okresie staropolskim(Słownik staropolski): „o mąkach pyekyelnych,”, „mąka nyemoczi albo chorobi”; wyraz mąka wyglądał tak jak dzisiaj – więc nie cytuję. Także u nas w łacinie średniowiecznej te dwa różne znaczeniowo wyrazy zapisywano identycznie, jako „manka”. Może w jakimś tam pra-języku były to wyrazy zbliżone do siebie także znaczeniowo. W „Nazwiskach Polaków” nie ma oddzielnego miejsca dla  haseł:  „Męk i Męcz”;  trzeba je szukać pod hasłem Mąka, o czym informują odnośniki. Wyobraźmy sobie, że jest odwrotny zapis w książce i  mamy takie hasło:

 „Męka 1250 – od podstawy męk-//mąk-, por.męka, mąka, mączyć”.  

Pod tym hasłem szukamy zgodnie ze wskazaniami nazwisk: Mąka i Mączka oraz Monka i Monczka. Trochę dziwnie. Rozumiemy, że autor ścieśniony ograniczeniami wydawcy, aby ograniczyć słownik do jednego, czy dwóch tomów musiał robić co tylko mógł „aby i wilk był syty i owca cała”, toteż pewne informacje musiał wręcz zakodować. I tutaj wracam znów do tej równoległości podstaw „mąk-// męk-„  – ja to odczytuję również jako wskazówkę, aby do czasu – dopóki nie ukształtowała się polska ortografia nowożytna – traktować równorzędnie obie podstawy, z tym, że jednak Mąka jest na pierwszym planie, a nie Męka. Nie będę tego dalej komentował.  Nowa zagadka – proszę popatrzeć jak autor wprowadza nazwisko Mączka:

 „Mącz-ka 1384   ( lub od mączka), Mącz -ko, Mącz- k+owski, Mącz-nik;”!

  Zastanawiałem się nawet  czy  nie ma tu błędu drukarskiego: „Mącz-ka 1384 (lub od mączka)”. Chyba w nawiasie powinno być: „lub od mącz”(a nie od mączka)! Proszę zwrócić uwagę, że dalej wygląda to już logicznie:  „Mącz-ko, Mącz-k+owski, Mącz-nik”.”; podobnie jest przy nazwiskach: „Męcz 1318”, i wynikających stąd dalej nazwisk: „Męcz-ko 1426,… Męcz –uga 1386, Męcz- uż- yc” itd.; wyraz „męcz” stanowi tu podstawę dla dalszego ciągu nazwisk. Uważałem, że autor prawdopodobnie nie znalazł w spisach nazwiska Mącz, i stąd cały problem. A może to od podstawy „mącz”  powinno się rozpoczynać wyjaśnianie etymologii nazwisk zaczynających się na Mącz, a „mączka” jest zdrobnieniem  od wyrazu „mącz”, oznaczajacego także makę? Ciekawe jakiego rodzaju byłby(byłaby) ten/ta „mącz”, może męskiego – tak jak Sącz?  W poszerzonym wydaniu „Nazwisk Polaków” (2001 r.) wprawdzie znalazło się nazwisko „Mącz”, ale znowu mamy to samo:

„Mącz,……„Mącz-ka 1384 (lub od mączka), Mącz-ki-ewicz, Mącz-ko…” itd.

   Czyli to co jest w nawiasie obok nazwiska Mączka to nie był błąd drukarski, ale informacja, że cały wyraz „mączka” może być także podstawą; oznaczać może pojęcie niezależne od podstawowej mąki. Dzisiaj „mączka” ma szersze znaczenie niż kiedyś, zdaje się, że nawet zakres znaczeniowy jest szerszy od „mąki”, której znaczenie w zasadzie ogranicza się do  „miałkiego proszku z drobno zmielonych ziaren niektórych zbóż”; a mączka obok znaczenia podobnego do mąki, może być jeszcze „kostna”, „mięsna”, „drzewna”, „kartoflana”, „rybna” itp. Ale czy w średniowieczu nazwa „mączka” mogła oznaczać jeszcze jakieś inne pojęcie? Było tam, używane prze białogłowy, „bielidło”, ale nie sadzę, aby to mogło dać podstawę do nazwisk, które tworzyli wyłącznie mężczyźni. A może były jakieś inne określenia, które służyłyby do przezwisk czy przydomków?  Tego się już nie dowiemy. Może autorowi chodzi o znaczenie podobne do tego, jakie ma wprowadzone  w 2001 r., do nowego wydania „Nazwisk Polaków” – nazwisko: „Mączarz 1500 (od mączarz „handlarz mąką”)”. Jednak gdyby autor  znał jakieś inne znaczenie wyrazu „mączka”- to   na pewno postąpiłby podobnie, jak uczynił to w przypadku „mączarza”. Może autor wyraził tylko jakieś nurtujące go wątpliwości. My zaś w dalszym ciągu będziemy się trzymać konsekwentnie pochodzenia „mączki” od podstawy „mącz”, czyli jakiejś tam wersji „mąki”.

                        Część 2.   ¬ródła genetyczne nazwiska Mączka. 

   Nazwiska używane w Polsce można podzielić na dwie grupy – nazwiska rodzime, polskie – i nazwiska przeniesione z innych języków. Mączka – to nazwisko pochodzenia rodzimego, polskie. Według K.Rymuta („Nazwiska Polaków”) – nazwiska genetycznie polskie można wyprowadzić z trzech zasadniczych źródeł: z wyrazów pospolitych, imion oraz z nazw geograficznych, zwłaszcza miejscowych. Wśród nich autor wyróżnia jeszcze dwie inne grupy: nazwiska, które są równe w swej budowie wyrazom podstawowym, „pospolitym”, oraz nazwiska różniące się od nich dodatkowymi przyrostkami słowotwórczymi. Uwagi te dotyczą wszystkich trzech zasadniczych źródeł, z których wywodzi się nazwiska genetycznie polskie. Przyrostki słowotwórcze tworzące nazwy od wyrazów podstawowych, „pospolitych”, czy innych – nazywamy przyrostkami nazwotwórczymi, a przyrostki tworzące nazwiska – przyrostkami nazwiskotwórczymi.

     Nazwisko „Mąka”(Mącz) jest pod względem budowy językowej równe wyrazowi „mąka”(mącz), czyli należy do grupy wyrazów tzw. podstawowych, zwanych też „pospolitymi”. Nazwa „mączka” jest zdrobnieniem od „mąki”(„mącza”), i różni się od nazwy podstawowej „mąka”(mącz”) przyrostkiem nazwotwórczym; podobnie ma się to między nazwiskami „Mąka”( „Mącz’) i „Mączka”. Nazwą osobową, nazwiskiem może się stać każdy wyraz podstawowy,  „pospolity”, który ma samodzielne znaczenie. Przy przechodzeniu wyrazu podstawowego do nazw osobowych następowało „urzeczownikowienie”, przez co wyraz ten nabierał cech rzeczownika i mógł być podmiotem w zdaniu. (K.Rymut, j.w.)

  Najstarsze nazwy, jakie udało mi się dotychczas znaleźć, zawierające podstawę „mącz-„ – to nazwy: „Mączniki”(Mącz-niki)  i „mącznicy”(mącz-nicy). Mączniki to nazwa wsi, mącznicy to mieszkańcy tej wsi –  producenci mączki (mąki); to od mączników pochodzi nazwa  wsi służebnej (Wikipedia) . Nazwy oznaczające zawód kończą się często na „-nik”, „-arz” lub „-acz”. W naszym przypadku mamy  nazwę   „mącz-nik.” Nazwy „zawodów” także należą do grupy wyrazów podstawowych, czyli tzw. „pospolitych”.  Pochodzenie tej kategorii ludności związane było z  organizacją ówczesnego państwa Piastów. Mącznicy –  to  grupy ludności wieśniaczej, zobowiązanej dziedzicznie do wyspecjalizowanych świadczeń na rzecz panującego, w zamian za zwolnienie z niektórych danin i ciężarów. Ta grupa ludności, zwana ludnością służebną, pojawiła się na terenach Polski prawdopodobnie  w X-XI wieku, w okresie powstawania i konsolidacji państwa (podobnie było  w Czechach i na Węgrzech).    Wsie służebne powstawały blisko grodów książęcych(stołecznych), i kasztelańskich, w których książę pojawiał się w czasie objazdu  swego państwa. Następnie niektóre takie wsie dostawały się w ręce prywatne, np. biskupów ( nadania książęce). Oto nazwy takich wsi: Bednary, Bobrowniki, Grotniki, Jastrzębniki, Kobylniki, Korabniki, Kuźniki, Mączniki, Mydlniki, Niewodniki, Piekary, Pracze, Psary, Rybitwy, Świniary, Winiary, Woźniki, itd.(Wikipedia ). Nazwa wsi wskazuje,  jakie obowiązki  spoczywały na mieszkańcach. W przypadku Mączników był to obowiązek dostarczania mąki, z której sporządzano potrawy w postaci stałej: chleb, placki, podpłomyki, prażone ziarno, jak i w postaci półpłynnej: polewki, warówki, bryje, krupniki, kisiele. W gospodarstwie domowym można było utrzeć ziarno  na potrzeby rodziny w tzw. żarnach, ale monarcha potrzebował produkcji na skalę bardziej masową. Sam dwór monarchy potrzebował na co dzień zaopatrzenia, a były jeszcze grody z załogami. Siłą zbrojną państwa Piastów przez blisko pierwsze sto lat była tzw. „drużyna”, która za Mieszka I liczyła 3 000 pancernych; w czasie pokoju rozparcelowana była ona  w grodach, jako aparat przymusu.  Drużyna była całkowicie na utrzymaniu władcy. Rozumiemy, że oprócz broni, koni, odzieży – trzeba było jej dostarczać także żywności. Mącznicy byli po to, aby produkować mąkę na większą skalę, na potrzeby dworu władcy i załóg grodowych. „Mącznicy” to nasi pierwsi  „młynarze”, którzy mielili zboże w żarnach. Młyn, młynarz to cudzoziemskie wyrazy, które „importowane” zostały później, chyba dopiero wtedy, kiedy powstawały u nas pierwsze młyny wodne (koniec XII w). Obok nazwy „młyn” używano długo starszych synonimów: „mącznia”(„Słownik polszczyzny XVIw.”) i „mątwica”(„Słownik staropolski”); w wymienionych słownikach znajdziemy  różne  określenia pochodne od  podstawy „mącz”: mącznica – komora na mąkę, mączna skrzynia, mączne koła (młyńskie), mączkować(krochmalić).

     Wsie służebne straciły rację bytu wtedy, kiedy od początku XIII w. zaczęły powstawać miasta, czyli siedziby wysoko wyspecjalizowanych rzemieślników i kupców, w których powstawały całe ulice o nazwach: Szewska, Kuźnicza, Garbarska, Piekarska, Młynarska itp.; były też wówczas zakładane nowe wsie na tzw. prawie niemieckim. W  lokowanych miastach i wsiach było wiele młynów; w miastach były one własnością wójta, natomiast młyny wiejskie –  własnością sołtysa. Nazwy  dawnych wsi służebnych jednak pozostały często dłużej, i wiele z nich można dziś odnaleźć  w nazwach osiedli wielkich miast, które z czasem wchłonęły te obszary wiejskie. A dawni mącznicy (mącze?,mączki?) zajmowali się dalej działalnością rolniczą, która stanowiła zawsze główne źródło ich utrzymania – tylko nastąpiła zmiana ich renty feudalnej, na taką, jaką płacili wszyscy chłopi. Nazwa wsi przestała więc być adekwatna do wykonywanego zawodu. Ci, którzy zmieniali miejsce pobytu mogli udawać się do miast, gdzie mogli zatrudniać  się jako młynarze, czy pomocnicy młynarza. Istniało nawet żartobliwe określenie dla młynarczyka – „kurzymączka” (Google:histmag /kurzymączka).  Do XIV w. istniała duża mobilność społeczna, i każdy wolny człowiek, którego stać było na uzbrojenie i konia – praktycznie mógł zostać rycerzem, i uczestniczyć w konfliktach zbrojnych, które dawały szansę na zdobycie tzw. łupów, no i urządzenie się. Mógł też służyć na dworze jakiegoś wielmoży w charakterze tzw. dzisiaj „obstawy”, jeśli miał ku temu odpowiednie warunki fizyczne i uzbrojenie. No i mógł otrzymać od księcia ziemię, w zamian za obowiązek, że stawi się na jego wezwanie „zbrojno i konno”. Książętom potrzebna była taka dyspozycyjna kawaleria, uzbrojona na własny koszt, czyli jazda rycerska. Wśród takich rycerzy mogli się też znaleźć dawni mieszkańcy Mącznik, nazywani odpowiednio od miejsca swego pochodzenia (Mącznik, Mącz?, Mączka?). Dziś 4 wsie  o nazwie  Mączniki znajdują się  w Wielkopolsce, ale  nie wiadomo czy to są kontynuacje dawnych wsi służebnych. Wieś służebna „Mączniki” to drugie źródło genetyczne do tworzenia nazwiska – jest to tzw. nazwa geograficzna. Przezwiska „Mączka”, pochodzące od mącza, mącznika lub Mączników  – mogły istnieć w każdym okresie średniowiecza, mogą także rodzić się współcześnie. Od „mącza” powstały takie nazwy jak: „mączarz”, „mączarka”, „mącznica”, „mącznia”(„Słownik polszczyzny XVI w.”),  które  też będą rodzić  w przyszłości nazwiska. Zjawisko takie dotyczy także tych nowych wsi, które będą powstawały w przyszłości, i z różnych względów będą także nazywane Mącznikami, Mączynem, Mączycami, czy  jeszcze inaczej. Nazwy takie mogły być nadawane przez osoby, które  nie miały nic wspólnego z dawnymi mącznikami, czy Mącznikami. Z kolei od tych, wyżej wspomnianych nowych wsi, mogli brać przezwania ich nowi mieszkańcy, a niektóre z tych przezwań  –  mogły się stać w przyszłości zaczynami  nazwisk. Z nazwy dawnego Mącza – nie da  się pobrać genów i udowodnić pokrewieństwo.   

  Temat niniejszego artykułu wcale nie zmierza do tego, aby wyprowadzić czyjeś nazwisko od przodka żyjącego w X wieku. Naszym celem jest ukazanie, jakie problemy związane są z genezą samej tylko nazwy, która to w przyszłości da podstawę do powstania nazwiska Mączka, i innych nazwisk pochodnych. Świat jest jednak pełen niespodzianek, i być może komuś uda się wyprowadzić genezę swej rodziny – od niemożliwych dziś do wyobrażenia czasów; albo, że znajdą się tacy poszukiwacze przodków, którzy spotkają się swoimi „drzewami genealogicznymi” aż w XIII wieku, co teoretycznie jest przecież możliwe.

   Moim zadaniem i ambicją  wszystkich poszukiwaczy „korzeni” –  jest oświetlenie nieco tych „wieków ciemnych”, którymi dla badaczy dziejów nazwiska są wieki X-XII,  bardzo ubogie w źródła pisane. W niniejszym artykule postaram się choć częściowo to uczynić. Przejrzałem właśnie na świeżo, kilka zbiorów dokumentów średniowiecznych ( Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski t.1 i 10  oraz  tzw. „Teki Dworzaczka”, które  dalej cytowane będą jako  „KDW” i „TD”). Interesowały mnie tylko dokumenty średniowieczne.

   Oto dokument z 1065 r., w którym Bolesław Śmiały-Szczodry przekazuje w posiadanie kościołowi w Mogilnie liczne posiadłości, wśród nich jedną, o sympatycznie brzmiącej nazwie Maczewo(czyżby: Mączewo?);nazwa ta istniała jeszcze w XIV w.(uwagi do dokumentu); dzisiaj  jest to Marczewo. (Kodeks Dyplomatyczy Wielkopolski, t1., dok. Nr 3): „…In Culmine nonum forum cum thabernario. Clestitarw,Czechre, Dalachowo, Opathowo, Woyuczino, Ftaleczino,Maczewo, Llubessowo

 cum medio lacu, Radzencze cum fluvio ex utraque rippa…”

W słynnej Bulli Gnieźnieńskiej(1136 r) – zbliżone, do naszych pobożnych życzeń,  byłyby nazwy osobowe umieszczone w kategorii Koniuchy – Mancossa,  i dwukrotnie( w kategorii Goście i Rycerze) – Mantis ( KDW,t.1,dok.nr7):

 „…Gostivvy, Voiuta, Nezamizl cum tribus fratribus, Goston, Datk,

Radost, Mancossa, Nadey, Mozuta…”

I dalej: „…Milites quoque hii sunt:Zoba,Stoygnev,Segost,Mantis…”

Chciałbym widzieć ich jako Mąkoszę, ( albo coś zaczynającego się na Mącz) oraz Mącisza, Mączyca(?).  Niestety, już wcześniej zostali zadekretowani  jako Mękosza i Męcisz.   Nie rozumiem dlaczego uparcie we wszystkim, co starsze, upatruje się literę „ę”, a nie „ą” –  i  nie traktuje się równolegle obydwu znaczeń, jako równoprawnych; wspominałem o tym już  na początku ( Mancossa = Mękosza // Mąkosza!; Mantis=Męcisz //Mącisz(Mączyc?).

  Powróćmy znów do KDW, t1, tym razem jest to dokument o numerze 18. Jest w nim mowa o fundacji klasztoru w Łeknie w 1153 r. W tym kontekście pojawia się miejscowość o obiecującej nazwie Manthev –  czyżby Mączew?,(Mączewo?,Mączków?) Nie, znowu pudło. To mają być Mątwy. Byliśmy jednak blisko – pamiętamy mątwicę (młyn)? A wsypanie mąki do czystej wody i poruszanie  – spowoduje zmącenie zawartości.

 „…Notum sit omnibus, quod dux Bolezlaws frater Mesiconis     contulit beato Petro villam nomine Manthev, Predzlaus    pater Chebde Glovicov…” 

Ale tym razem mamy znów sukces (KDW,t.1,dok nr.224): oto dokument darowizny dokonanej przez księcia Przemysława dla kościoła w Gieczu (1240 r.) – sporządzony został w miejscowości Manczniky, i nikt nie ma tutaj  wątpliwości, że to chodzi o swojsko już nam wyglądające  – wielkopolskie Mączniki; albo to jeszcze jest wieś służebna, albo jakaś nowa miejscowość, o takiej samej nazwie:

  „Premisl dux Polonie 1240 Jul.21, apud Manczniky, confert ecclesie sancti Iohannis in Giecz sortem suam decimarum,…” Wertujemy dalej – i oto mamy dokument z roku 1238 r. – i znowu możemy odnotować  sukces (KDW,t.1,dok. Nr 318);  „…Huius commutationis testes sunt: comes Mroskho castellanus

    de Redszen, comes Iakza, castellanus Wratizlaviensis,

    Ianussius Menka, Iohannes Oscina,…”

   Oto  niejaki Ianussius Menka  – jest jednym ze świadków przy zatwierdzaniu,  przez księcia wrocławskiego Henryka – transakcji, jakiej dokonał klasztor w Henrykowie. O nie, proszę  nie sądzić tylko, że chcę zawłaszczyć dla rodu Mączków  tego Ianussiusa. Chcę tylko wszystkim pokazać, że tak powinna wyglądać nazwa osobowa „Męka”, nie inaczej tylko tak –  przez nosowe „en”. Pozostawmy nosowe „an” dla Mączków.

Ale chodźmy dalej. Okazuje się, że w 1258 r., książę Wielkopolski Bolesław – potwierdza przywileje dla klasztoru w Lubinie, które miały być uprzednio nadane już w roku 1181. W tym kontekście pojawia się nazwa miejscowości Manclino, i tu ku mojemu zaskoczeniu rozszyfrowano tą nazwę jako Mączyn; a ja w najlepszym razie widziałbym tu jakieś Mąklino; ale Mączyn w 1181r.? No, no! (KDW,t.1, dok.nr368)

 „…Radomicsk cum tabernis et theloneo et omni iure forensi.     Lacus magnus cum pisctoribus qui inter Mostesich,     Cychovo, et Manclino adiacet….” 

   Hipotetycznie można by zakładać (duże prawdopodobieństwo), że w ciągu tych nie całe 300 lat historii Piastów (X-XII w.) – mogły  żyć osoby, które do swoich imion dodawały drugie określenie, tworząc jakiś surogat „nazwiska”- w postaci Zbyszko z Mącznik, Gniewko mącznik(jako rzemieślnik), Bolko syn Mącza, czy Kaźko Mączyc; albo, że istniała jakaś kontynuacja rodzinna noszenia interesującej nas nazwy. Jednak nie ma  żadnego dowodu na to, że może  istniało jakieś imię, z którego mogłoby  w przyszłości powstać  interesujące nas nazwisko ( np. Mączko od Mączysława, jako odpowiednik Zbyszka, Gniewka, Mieszka,  Bolka – albo poważnie wyglądające imię Mącz).

   Arkadiusz Mączka, który bada dzieje Mączków, przygotowując materiał do swojej książki -odkrył w XIII wieku rycerza o imieniu Mącz. ( patrz:komentarze do artykułu „Na tropach pierwszego Mączki”, 8,9,15.03.2008 r. w Genealodzy.pl, lub w Google). Ale szczegóły tego w następnej części  artykułu.

W VI tomie KDW znalazłem  Mączkę(Manczkę), który był członkiem władz miejskich Goliny koło Kalisza. W 1393 r. był jednym ze świadków przy zakupie gruntów( dok.nr 331), nie wymieniono jego imienia(?) tylko urząd:

 „…Nicolao plebano heredo et decano Slupczensi, qui propria  manu scripsit, Nicolao, preconsule, Manczkone advocato, Gawane, Nicolae civium…” 

  Jednak to dziwne, że obok trzech Mikołajów( Nicolao) i Gawła(?) ten Manczka  jest bez imienia – tylko obok widnieje funkcja „advocatus”. Wygląda to nieco podejrzanie, chyba, że jest to po prostu imię! (Mączka?, Mączko?). Od imienia Mącz byłyby to  logiczne zdrobnienia. Formacje z podstawowym -k-  zdrabniającym – wskazywały na istoty młode, małe. Według K.Rymuta wśród nazw osobowych występowały takie trzy formy przyrostkowe –ek(-ka,-ko),-ik,-ak, które z czasem nawet  zaczęły oznaczać syna, potomka. Ale potrzeba by znaleźć jeszcze co najmniej dwa przykłady takich imion (Mączka, Mączko, aby uzyskać pewność co do ich występowania.

   Oto mamy już komplet źródeł, z których powstają wszystkie nazwiska:

         1. Nazwy podstawowe„pospolite”:„mącz”(synonim mąki); „mącznia”(młyn);

                                                                „mącznik”, „mączkarz” ( „zawody”)

     2. Imiona: „Mącz”; Mączka?; Mączko?

     3. Nazwy miejscowości: „Mączniki”, Mączewo, Mączyn, Mączyce, Mączki.

Wydaje mi się, że mało nazwisk posiada  tak mocne korzenie.

    Jak wynika z książki K.Rymuta „Nazwiska Polaków”, napisanej w 1991 r. – nazwisko Mączka, a właściwie może tylko taką  nazwę osobową  – odszukano najwcześniej dopiero w końcu XIV wieku, w roku 1384, i jeśli się nie mylę w Krakowie. Jestem głęboko przekonany, że można znaleźć Mączkę jeszcze wcześniej. W artykule zatytułowanym „Na tropach pierwszego Mączki”,2008 r. podzieliłem się informacją, że w książce K.Szajnochy „Jadwiga i Jagiełło” jest wiadomość o tym, że w 1374 roku szlachcic Mikołaj „przezwany” Mączka, był jednym  ze współwłaścicieli wsi Brzuchania koło Miechowa w Małopolsce. Musiał opuścić wioskę, podobnie jak i inni współwłaściciele, a było ich –  nie jak wtedy podawałem „ponad dziesięciu” – lecz dokładnie 14, słownie: czternastu. Mikołaj Mączka z Brzuchani jest postacią historyczną o 10 lat starszą od Mączki z 1384 r. Tak więc, nie ma jakieś magicznej granicy, której nie można by przekraczać. Jeśli chodzi o wspomnianego Mączkę z Brzuchani – to nie wiemy, czy jego potomkowie używali nazwy Mączka, dziedzicząc ją po ojcu, i stając się tym samym „ ojcami” nazwiska.

                               Część 3.  Powstanie nazwiska Mączka. 

    Do XII w. włącznie, w źródłach spotyka się tylko jednoimienne nazwy osobowe, nie licząc tytułów możnych świeckich i duchownych, oraz dodanych do ich funkcji nazw geograficznych. Nie znaczy to oczywiście, że dodatkowych, drugich określeń nie było, ale nie znaleziono dotąd  źródeł, które by to potwierdzały.  Jednak dopiero w XIII wieku można znaleźć w dokumentach   więcej określeń przy imionach, a nawet doszukać się początków nazwań dziedzicznych ( Księga Henrykowska – Brukalice). I rzeczywiście w XIII w. można coś znaleźć także dla ludzi interesujących się pochodzeniem nazwiska Mączka. Oczywiście lobby faworyzujące nazwiska typu  „Męk” i „Męcz”, już wcześniej tam działało, o czym świadczy fakt, że w „Nazwiskach Polaków” K.Rymuta  – obok daty 1250 znajdujemy nazwę osobową Męka, a później 1318 Męcz, 1360 Męczyc. Nie widziałem tych nazwań w oryginalnej pisowni łacińskiej, jeśli jednak są one zapisane przez „an” –  to składam protest.

(a gdzie: Męka // Mąka? 1250; Męcz // Mącz?1318; Męczyc // Mączyc?1360).

   Popatrzcie jak zachowują się Mączkowie – oto znalazłem w dokumencie pod datą 1238 nazwanie Menka, i w sposób fair – sam zakwalifikowałem je do tamtego rodu (czasami trzeba zażartować,  żeby rozbawić znużonego czytelnika); nie próbowałem nawet kombinować  w stylu:  Menka // Manka; Męka // Mąka 1238 r.

     Ale i Mączkowie mają się czym pochwalić. Oto mój znakomity kolega z „klubu poszukiwaczy Mączków”, Arkadiusz Mączka, dokonał prawdziwie sensacyjnego odkrycia:

                            znalazł „brakujące ogniwo” między Mącznikami a Mączkami! 

 Otóż udało mu się dotrzeć do zbiorów Archiwum Diecezjalnego w Poznaniu, i tam odkrył, że w XIII wieku żył w Wielkopolsce rycerz o imieniu Mącz (!), który pochodził ze znakomitego rodu możnowładców wielkopolskich, Czeczeradów-Odrowążów. Potomkowie tego Mącza do XV wieku  nazywali się Mączkami !!!  W połowie XV wieku zaczęli się nazywać Mączka – Kuczyński,  a od początków XVI wieku, dotychczasowy przydomek Kuczyński  – stał się ich jedynym nazwiskiem. Oto co jeszcze kol. Arkadiusz Mączka dowiedział się o rycerzu Mączu herbu Odrowąż;  był on rycerzem biskupim, który założył wieś Mączyce koło Śremu, w ortografii  łacińskiej Manczyce;  nazwa tej miejscowości ewoluowała w przyszłości, i z czasem zrobiły się z tego Manieczki; jak sądzi Arkadiusz Mączka – nazwa ta powstała prawdopodobnie z potocznego nazywania wsi Mączki (Manczki); to właśnie Mączkowie z Manieczek, z czasem nabyli wieś Kuczyn koło Krobi, i  jak już wyżej wspomniano, zaczęli pisać się Kuczyńscy. Tak nazwisko tej linii Mączków wygasło, a geny tych Mączków noszą dziś Kuczyńscy herbu Ślepowron,  wywodzący się z Małego Kuczyna. Do czasów Kazimierza Wielkiego tylko syn najstarszy dziedziczył herb ojcowski w nienaruszonym kształcie, każdy młodszy syn musiał herb ojcowski dla siebie odmienić.; później  także nie wszystkie rodziny wywodzące się z jednego herbu  posługiwały się tym samym herbem, często używano tzw. odmian herbowych, umieszczanych obok herbu rodzinnego(Google: herby rodowe Gutowski). Jeśli potomkowie Mączki przez kilka pokoleń dziedzicznie posługiwali się nazwą Mączka –  tzn., że mamy tu do czynienia z narodzinami nazwiska Mączka ! Byłoby to pierwsze w historii nazwisko Mączków. (Gratulacje dla Kuczyńskich, że mają takich pradawnych antenatów; pamiętajcie o tym Kuczyńscy, i pomóżcie Mączkom, gdyby jakieś wzmiankowane wyżej lobby – chciało zamienić nazwisko Mączka na Męczka!)  Trzeba tylko jeszcze precyzyjnie ustalić datę narodzin  nazwiska  Mączka –  będą to z pewnością urodziny pierwszego dziedzica tej nazwy osobowej. Ale czy na pewno cała ta linia Mączków wygasła, przekształcając się w Kuczyńskich?  Może istniały jakieś gałęzie boczne tych Mączków, pochodzących od  Mącza, które nie znalazły się w zasięgu poszukiwań kol. Arkadiusza? W Google znalazłem dwa współczesne nazwiska, zapewne należące do znakomitych prawników, jak się można było zorientować – a nazwiska te brzmią Mącz!  Przecież  stanowią one podstawę  wszystkich nazwisk zaczynających się na Mącz-!  Na pewno rodziny Mączów,  też mają swą historię rodową, i ciekawe, jak się ona ma do naszej historii, historii Mączków. Gdy pisałem artykuł  „Na tropach pierwszego Mączki”-  nie znałem powyższych informacji. Najstarszym, wykrytym przeze mnie, historycznym  Mączką  – był wtedy Mikołaj Mączka z Brzuchani koło Miechowa małopolskiego.  Największe w dzisiejszej Polsce zagęszczenie Mączków w historycznej Małopolsce ( krakowskie, podkarpackie, świętokrzyskie i lubelskie) utwierdzało mnie w przekonaniu, że to Małopolska wygrywa z Wielkopolską rywalizację o prasiedzibę Mączków,  ich pierwsze gniazdo rodowe. Wyniki poszukiwań kol. Arkadiusza Mączki, szczególnie informacje o Mączu z XIII wieku, jego potomkach Mączkach, i ich spadkobiercach Kuczyńskich – przechyliły szalę na stronę Wielkopolski, i wydaje się, że już chyba ostatecznie. Chociaż…  rycerz Mącz  pochodził z rodu Odrowążów, a ci rozbudowywali swoją domenę od XII w. na prawym brzegu górnej Pilicy i jej dopływów, czyli w Małopolsce, to stąd pochodzą najsłynniejsi Odrowążowie.

Oprócz tego także w Małopolsce mogą się znaleźć Mączkowie starsi od Mikołaja z Brzuchani. Chciałem jeszcze zwrócić uwagę, że zarówno w Małopolsce, jak i w Wielkopolsce, pierwsi historyczni, dotychczas odkryci  Mączkowie –  to nie mącznicy, czy inni młynarze, ale ludzie pochodzenia szlacheckiego. Plebejskim Mączkom (mieszczanie, chłopi), a tacy z pewnością także byli – trudniej było wcisnąć się do dokumentów historycznych, najwyżej pozostały po nich jakieś żartobliwe przezwiska, jak np. Kurzymączka.

  Jacy są dalsi potencjalni „założyciele” nazwiska Mączka, o ile oczywiście nie byli oni krewnymi Mączków wywodzących się od Mącza z Wielkopolski? W Krakowie w 1384 mieszkał Miczak (Michał?) Mączka – jak ustalił to Arkadiusz Mączka, wspominany już badacz. Nic więcej nam o nim  na razie, nie przekazał, ale gdyby Miczak był potomkiem Mikołaja z Brzuchani – to on może stałby się ojcem nowego rodu. Może ten Miczak jest tym tajemniczym Mączką, którego K. Rymut w 1991 r. – wytypował na praojca Mączków? Pójdźmy dalej. Następnym znanym mi Mączką małopolskim jest cieśla Maciej Mączka, „mistrz królewski”, o którym tyle pisałem w artykule „Na tropach pierwszego Mączki”. Nic nie wiemy o jego przodkach, czy potomkach – i  czy dziedzicznie przekazywali sobie nazwę osobową, nazwisko? W każdym razie w wybudowanym przez siebie kościele w Mogile wyrzeźbił napis, w którym umieścił swoje imię i nazwisko: Mathias Manczka  i nie wygląda to na imię z przezwiskiem, czy jakimś tam imioniskiem, tym bardziej, że to było już po nobilitacji !; obok nazwiska wyryty  herb Odrowąż ( adopcja?). Może dodam tylko jeszcze parę nowych informacji, jakie wyszukał na temat cieśli Macieja, badacz dziejów rodowych A.Mączka: Maciej należał do cechu snycerzy krakowskich i pisał się de Lissina; podobno był twórcą kilkunastu kościołów drewnianych, i budować miał też zamki drewniane; rzeczywiście, jak przypuszczałem, został nobilitowany przez króla Kazimierza Jagiellończyka, miało to się stać w 1456 r. w Niepołomicach. Gdzie znajdowała się Lissina, z której pochodził Maciej?

   Przenieśmy się teraz do Wielkopolski. Znalazłem tam przynajmniej  dwóch osobników o nazwiskach Manczka. Informacje o nich zaczerpnąłem z  tzw. „Tek Dworzaczka”, materiałów historyczno-genealogicznych dla szlachty wielkopolskiej, w których  umieszczono też wypisy z ksiąg grodzkich i miejskich, przetłumaczonych na język polski. Wiemy już, że Manczka  – to łacińska wersja interesującego nas nazwiska, dlatego peszyło mnie to, że mimo, iż dokumenty zostały przetłumaczone na język polski – dalej w dokumentach nazywani są Manczkami. Czy można więc zaliczyć ich do Mączków?  Jeden z nich Mikołaj pisał się de Cristoporzycze, innym razem de Krystoporowicze; miejscowości tych nie udało mi się wówczas zidentyfikować; w 1444 r. nabył cztery wioski  koło Poznania, a w 1449 procesował się z kimś w Gnieźnie.

   Inny  Manczka, imieniem Marcin – był wójtem w Pyzdrach, i  w 1474 r. poczynił zapisy na rzecz swej żony Jadwigi. Nic nie wiedziałem więcej o tych Manczkach. Aż tu nagle uśmiechnęło się i do mnie szczęście. Otóż okazało się, że ci Manczkowie, na innej „półce” tych samych „Tek Dworzaczka” – występują w tym samym czasie, pod  miłymi nam nazwiskami Mączków! („TD”/Monografie /Wszystkie rody/). Mikołaj, zwany tu jako z Krzysztoporzyc,  procesował się w sprawach majątkowych  w latach 1443 i 1446;  po jego śmierci (1450?), jego żona Dorota musiała bronić w sądzie zapisu testamentowego; także jego bratanek musiał procesować się o utrzymanie spadku po stryju  aż do roku 1459,  ponieważ na majątku  ciążyło jakieś zadłużenie. W pierwszej sprawie( 1443 r.) interweniował w interesie Mikołaja Mączki – sam król Władysław III (późniejszy Warneńczyk), który ze stolicy Węgier Budy wysłał dokument, w którym zakazywał pozywać Mikołaja Mączkę z Krzysztoforzyc, z tytułu oddanych mu w dzierżawę dóbr Piotra Polaka.

„…Dilecti, fideles nostri! Quia nobili Nicolao Manczka de Crzistoporzicze

 illa bona Petri Polyak maiestatem nostram legittimo iure et propinquitate tangcia in certis summis et debitis suis per  ipsum Manczkonem prefato olim Petro Polyak in mutuum concessis, videlicet Wyerzenicza cum omnibus villis…”

 Jeśli król, mający na karku sprawy węgierskie i zagrożenie wojenne ze strony Turków, z tak daleka wysyła list do sądu ziemskiego, w tak błahej sprawie – oznacza to, że Mikołaj musiał mieć nie byle jakie „chody” u króla, lub kogoś wpływowego, kto blisko króla się wtedy znajdował( KDW, t.10, dok.Nr1600.) W dokumencie Mikołaj jest zapisany jako Nicolao Muczka de Chrystoporzycze, burgrabio Rogosnensi, i znowu przekręcona(?) nazwa miejscowości teraz już nie Crzistoporzicze.

„…Nicolao Muczka de Chrystoporzycze burgrabio Rogosnensi…”

Niżej, w odnośnikach są następujące informacje: Krzysztoforzyce wieś koło Krakowa; Mikołaj Mączka (Meczka) był burgrabią w Rogoźnie z ramienia jego tenutariusza, Piotra Polaka z Lichwina, z którym miał jakieś związki finansowe, zakończone przejęciem po śmierci Piotra jego dóbr w zarząd. Proszę zwrócić uwagę, że pisano Mikołaja po łacinie też Muczka, a w nawiasie jest jeszcze Meczka! ( widać, że Wielkopolanie [KDW] lobbują  wyraźnie za „ą”, ponieważ ostatecznie wyszedł z tego Mączka). Mikołaj pochodził z Małopolski, niemal spod Krakowa. Czy zostawił jakiś krewnych o nazwisku Mączka w Małopolsce? Czy miał coś wspólnego z rodziną Mikołaja z Brzuchani? Jak długo w jego rodzinie posługiwano się mianem Mączka? Był szlachcicem, więc chyba nie był spokrewniony z „mistrzem królewskim” snycerzem Marcinem, który będzie nobilitowany dopiero w 1456 r. Mikołaj jest też chyba ostatnim z tej rodziny, który nosił miano Mączka. Chyba nie miał potomka męskiego, ponieważ spadku po nim ( 4 wsie) bronili: wdowa Dorota i jego bratanek Jan Krzysztoporski; tak jest, już nie nosi nazwiska Mączka. Chyba, że znowu mamy do czynienia z pomyłką. Wspominałem już o tym, że w innej części Tek Dworzaczka, Mikołaj występuje jako Manczka ( co za galeria nazwisk u jednej osoby:  Manczka, Muczka, Meczka, Mączka), i wtedy  jako de Christoporzycze, drugi raz de Krystoporowice, i zakupuje te same 4  posiadłości, o które toczą się rozprawy spadkowe po Mączce. Wzmiankowałem wyżej o tym, że sam król interweniował w interesie Mikołaja Mączki zakazując go pozywać z tytułu oddanych mu w dzierżawę dóbr – a kto stał wówczas  z przeciwnej strony sporu? Byli to wójtowie z Pyzdr, min. Jan Mączka, który był ojcem, wymienionego przeze mnie wyżej  wójta Pyzdr  – Marcina, zapisanego tam jako Manczka. Na tej „półce” (TD/Monografie/Wszystkie rody/ )- nazywa się on już Mączką, i powiększa swój majątek wójtowski; autor notatki przedstawia go  – jako „szl. Marcin Mączka, wójt pyzdrski”. Mój „kolega klubowy” Arkadiusz Mączka – informował w komentarzach do mojego artykułu, że w Pyzdrach Mączkowie pełnili urząd wójta przez cztery pokolenia (wg: Tymieniecki, „Szlachta i mieszczanie w Wielkopolsce w XV w.”) W książce tej wymienionych jest jeszcze kilka osób z tej rodziny, i wszyscy nazywali się Mączkami. Rodzina ta – też stworzyła nazwisko; po Marcinie wójtem został znowu inny Jan Mączka .Nie wiadomo mi na razie, jakie były dalsze losy tej rodziny, w każdym razie w „TD” jest jeszcze informacja, że znana nam już chyba, Jadwiga, żona Marcina, po śmierci męża powtórnie wyszła za mąż za mieszczanina, burmistrza Pyzdr, któremu dała w 1495 roku trzecią część swej oprawy na wójtostwie, a potem jeszcze zapisała mu  pewną sumę pieniędzy. Czyżby rodzina wójta też wymarła? Ale zostali chyba jeszcze jego krewni, którzy używali nazwiska Mączka. Autor notatki o szlacheckich Mączkach z Wielkopolski (TD) wymienia jeszcze, żyjącego jeszcze w tym samym czasie Mikołaja Mączkę Kuczyńskiego z Małej Kuczyny, który też miał jakieś problemy prawne. Autor tej notatki(TD) nie może się połapać w tym natłoku Mączków, Manczków, Mączków- Kuczyńskich), którzy występują równolegle, i w tym samym czasie. Wyciąga więc taki wniosek:

                            „że zachodzi i ta możliwość, że „Mączka’ to tylko imionisko,

                             przypadkowo wspólne kilku rodzinom, należącym do zgoła

                             różnych rodzin, a być może reprezentujących różne stany.”

Owszem, były to może to i różne rodziny( przynajmniej nam też obecnie nic nie wiadomo o ich powiązaniach rodzinnych,„po mieczu”); wiemy natomiast z innych źródeł, że przynajmniej dwie z tych rodzin   wykształciły już nazwiska. Najwidoczniej autor notatki powątpiewa w szlachectwo wójtów pyzdrskich, przed imieniem Marcina napisał wprawdzie szl., ale wcześniej, że Marcin jest „tytułowany  nobilis et discretus”. Powrócę jeszcze na chwilę do nazwiska Kuczyńskich – dopóki ich przezwanie (Kuczyński) –  znajdowało się na trzecim miejscu, za imieniem i nazwiskiem Mączka – dopóty nazwa Kuczyński była tylko przydomkiem. Wspominałem już, że dziedzicem Mikołaja Mączki de Cristoporzycze  był  według źródła (TD) jego bratanek Jan. Nazywał się już Krzysztoporski (chyba,że znowu jakaś pomyłka, częsta w tym źródle w przypadku Mączków). A może nazywał się Jan Mączka Krzysztoporski? Krzysztoporscy(Krzysztoforscy) są herbu Nowina. Dwie szlacheckie rodziny Mączków przestały istnieć, ponieważ nastąpiła zmiana nazwiska. Dlaczego? Sądzę, że da się to wytłumaczyć.  Długosz podaje, że w Polsce za czasów Władysława Jagiełły nastał zwyczaj tworzenia nazwisk przymiotnikowych od posiadłości, tj. przez dodanie końcówki: „-ski, -cki”. Zwyczaj ten upowszechnił się w II połowie XV w. Otóż, Mączkowie, których poznaliśmy wyżej nie posiadali posiadłości o nazwie Mączniki, Mączewo itp.  Kuczyńscy posiadający Mały  Kuczyn – nazwali się zgodnie z ówczesną modą Kuczyńskimi, herbu Ślepowron, a nazwisko Mączka stawało się balastem, którego się pozbyli w następnym wieku. Bratanek Mikołaja de Cristoporzycze – przybył chyba z rodzinnych stron po spadek, i nazywał się  tam już może Krzysztoporski (Krzysztoforski), zgodnie z nową modą ( ludzie starzy są bardziej konserwatywni) . Były i odwrotne sytuacje;  Mączyńscy herbu Świnka – nazwisko wzięli od wsi Mączniki, w pow.Kalisz,  a Mączewscy herbu Bem z Mazowsza – wzięli nazwisko od Mączewa Wielkiego, pow.Raciąż. Nie wiadomo z jakich rodów  oni pochodzili – i czy w ogóle mieli coś wspólnego wcześniej z Mączkami? Trzeba będzie  dalej pójść tym tropem, i poszukać ich korzeni.

 Przykłady nazwisk Mączyńskich i Mączewskich pokazują, że w X-XIIw.,  na tej samej logicznej zasadzie, jak wyżej  – mogły powstawać jakieś imiona lub przezwiska wywodzące się od nazwy pospolitej „mącz”, nazwy wykonywanej służebności „mącznicy”, czy miejsca zamieszkania  mączników „Mączniki”. To, że brak jest takich dokumentów nie oznacza wcale, że tak nie było.  Rycerz imieniem Mącz herbu Odrowąż z  XIII w.-  nie wyskoczył nagle jak diabeł z pudełka. Nie potrafię wyszukać w internecie – co oznacza zagadkowa dla mnie  nazwa „Mancz” w herbie Łada (Ładzice, Mancz), a nie może ona mi się inaczej kojarzyć, jak tylko z imieniem „Mącz” – w wersji średniowiecznej łaciny: „Mancz” ! Gdzieś na granicy północnego Mazowsza ma być, albo była rzeka Mancz, jak to wynika z mało czytelnej historii ziemi łomżyńskiej (Google). Może to stamtąd wywodzili się Mazurzy, zakładający wieś Mączki w państwie krzyżackim, które stało się wówczas lennem polskim( po 1466r.).Może posiadacze nazwiska Mącz, wymieniani  w Google – to potomkowie bocznej odnogi drzewa wywodzącego się od wielkopolskiego rycerza Mącza z XIII w.

   Cóż, z Mączków średniowiecznych, których wymieniałem w artykule „Na tropach pierwszego Mączki” –  pozostali mi tylko jeszcze do przypomnienia, jako potencjalni protoplaści  rodzin dzisiejszych Mączków: żyjący na przełomie XV/XVI wieku –  piekarz warszawski Wojciech Mączka (Manczka, Munczka) – nic nie wiemy jednak o jego wstępnych i zstępnych, nie wiemy więc czy mógł zapoczątkować nowy ród Mączków, nie wiemy czy żyjący w Warszawie, 150 lat później – cymbalista Maciej  – był jego potomkiem; wspominani wyżej anonimowi Mazurzy(może Mączki, a nie Mącze), którzy założyli koło pruskiego Królewca wioskę Mączki – na pewno nie dali początku żadnej  polskiej rodzinie Mączków; dotyczy to także śląskiego  Mączki spod Nysy (1399), który żył w państwie czeskim( Śląsk od 1335-48 stał się częścią państwa czeskiego), i prędzej czy później – jego potomkowie stali się Moučkami, potem może Niemcami, którzy także nie będą rodzili małych polskich Mączków; z osób wspomnianych w tym artykule –  rozwojowy mógł być jeszcze Wojciech Maczka z Kalisza, jeśli zdecydował  się na dodanie ogonka do litery „a” w swoim nazwisku. Jedną z przyczyn tego, że w Polsce  jest   tak niewielu dzisiaj  Mączków (tylko  około 5 i pół tysiąca), i to  przy tak daleko wstecz sięgających korzeniach – jest prawdopodobnie i  to, że pierwsi, historycznie poświadczeni  Mączkowie, pochodzili  przeważnie z dość zamożnych rodzin  szlacheckich;  gdy nastała moda na nazwiska  z  końcówką  przymiotnikową „-ski, -cki” – przyjmowali nazwiska od aktualnie posiadanych dóbr, które nie miały nazw o rdzeniu „Mącz”.

  W artykule starałem się ukazać genezę nazwy osobowej Mączka, którą wywiodłem od podstawy „mącz”-  tkwiącej w  tysiącletnich  już nazwach:  „mącznicy” i „Mączniki”; określały one kiedyś  książęcych poddanych wsi służebnej, i wieś, którą zamieszkiwali.   Nazwa pospolita „ mącz”, nazwa miejscowości „Mącznik” i przezwisko odzawodowe „mącznicy”– leżały  u podstaw tego rozwijającego się nazewnictwa, którego owocem stało się nazwisko Mączka, stanowiące zdrobnienie od rdzenia Mącz. Gniazda rodowe dzisiejszych Mączków znajdowały się w  kilku historycznych dzielnicach dawnej Polski – głównie  jednak w Wielkopolsce i  w Małopolsce; pozostałe dzielnice miały minimalny wpływ na ukształtowanie się współczesnej populacji Mączków w Polsce.  Stołeczność Wielkopolski (Gniezno) miała wpływ na to, że tutaj znajdowały się książęce Mączniki, i istniało więcej możliwości na zrodzenie się nazw, które będą stanowiły rdzeń nazwiska Mączka. Pierwsi historyczni, zaświadczeni źródłowo  Mączkowie –  pochodzili ze stanu szlacheckiego. Zamożniejsi ( przynajmniej z tych, których poznaliśmy) – posiadający majątki ziemskie  –  mieszkali w Wielkopolsce, i to stanie się przyczyną zanikania nazwiska Mączka w tej dzielnicy od II połowy XV w. – z powodu przyjmowania przez nich nazwisk, od posiadłości ziemskich. Natomiast w Małopolsce  znaleźliśmy  zubożałą szlachtę rodową i mieszczaństwo;  mogli oni ulegać postępującej pauperyzacji, a nawet deklasacji, a brak środków – uniemożliwiał im kupowanie majątków ziemskich – co wiązałoby się ze zmianą nazwiska na „-ski”. Dlatego tam,  z czasem, będzie następowało największe w Polsce zagęszczenie Polaków o nazwisku Mączka; i dlatego dzisiaj większość Mączków mieszka –  w 4 województwach południowo-wschodniej Polski, czyli w dawnej, historycznej  Małopolsce. Natomiast Mączkowie na tzw. Ziemiach Odzyskanych (Śląsk, Pomorze, Ziemia Lubuska, Warmia i Mazury) –  to głównie imigranci z historycznej Małopolski (ciekawe, czy odkryci przez A.Mączkę – górnośląscy Mączkowie z pogranicza Małopolski  – przetrwali ze swoimi polskimi nazwiskami  do XX wieku?).

                                     Część 4.    Mączkowie dzisiaj. Zakończenie.

    W 500 lat po tym jak Mączkowie zaczęli zmieniać nazwiska na inne, kończące się na „-ski – nastąpił powrót do tej „mody”  po II wojnie światowej.. W czasach PRL wprowadzano tzw. „równość społeczną”, i przeprowadzono forsowną industrializację i urbanizację – na skalę dotąd nie spotykaną( ludność Polski wzrosła z około 24 mln do 38 mln, a ludność miast z 9 mln do 23 mln; praktycznie więc cały przyrost ludności wchłonęły miasta).W tym czasie zmieniano też nazwiska, przeważnie niemieckie na polskie, a dla niektórych  osób, które przenosiły się ze wsi do miast – ukoronowaniem awansu społecznego – może była zmiana nazwiska, ponieważ anonimowość środowiska miejskiego sprzyjała w podejmowanie takiej decyzji. Słyszałem o kilku przypadkach zmiany nazwiska Mączka na  takie, które kończyło się na -ski, ale poświadczyć mogę tylko jeden taki przypadek. Nie wiem, czy podobne analogie występowały też przy innych nazwiskach pochodzących z podstawy: mąk//męk i mącz//męcz.

      Niżej w tabelach przedstawię „frekwencję” nazwisk pochodzących z dwóch „rywalizujących” ze sobą  podstaw „mącz” i „męcz”( dane pochodzą z książki K.Rymuta „Słownik nazwisk współcześnie używanych”,  1992-4 oraz  z portalu internetowego Moikrewni.pl(2007 r.)

                                          Nazwiska o podstawie „mącz”.

                               Nazwiska o podstawie „męcz”.

                                     Odmiany nazwisk i najpopularniejsze nazwiska ( Rymut).

    Z przedstawionych wyżej tabel wynika, że w historycznym rozwoju nazwisk o podstawie „mąk//męk” oraz „mącz//męcz – najbardziej rozwinęły się pod względem ilości zmutowanych nazwisk i ilości osób –  nazwiska o podstawie „mącz”i „mąk”. Zdecydowanie na pierwszym miejscu w rankingu nazwisk przoduje nazwisko Mączka.

   Prawie nic do tej pory nie wspominaliśmy o dwóch ostatnich podstawach nazwisk, które brzmią tak samo jak mąka i mączka i różnią się tylko ortografią( monka, monczka); nie ma obok utworzonych z nich nazwisk – dat „narodzin”, nie spotyka się komentarzy. Moim zdaniem niesłusznie. Nazwiska te wcale nie musiały powstać na skutek błędu w zapisie księgi metrykalnej, lub zapisu jakiegoś obcego urzędnika w okresie zaborów. To trzeba by udowodnić. Nie wiadomo ilu Monczkom poprawiono nazwiska w Polsce niepodległej na Mączka lub  podobne – zgodnie z obowiązującą dziś ortografią. W okresie staropolskim, kiedy to kształtowała się ortografia polska, jeden z eksperymentów polegał na tym, że samogłoski nosowe zapisywano w nie istniejącym już dzisiaj znaku „ø”: „møczø mne”(męczą mnie); „smiluy se nade mnøø, bosze” (Słownik staropolski). Mógł się wtedy zrodzić Monczka z łacińskiej wersji Mączki i Męczki (Manczka), jako: Møøczka (Mønczka),  i tak już pozostać. Jakkolwiek by to nie było – Monczkowie mają równe prawa do spadku po średniowiecznych Manczkach i Menczkach, i moga również wywodzić swój ród od mączników i Mączników, od Mączów i Męczów, od Męczków i Mączków. Chyba nie przypadkowo K. Rymut w „Nazwiskach Polaków” umieścił  Monków i Monczków w zbiorze nazwisk o podstawach: mąk // męk.

  Mało tego, w drugim tomie (2001 r.) dodał jeszcze  na końcu  hasła  „Mąka” informację

 „– Z.też pod Muk.” Nie będę jednak tego wątku rozwijał, przypomnę tylko, że dwóch Mączków, bohaterów niniejszego artykułu, zapisywano wcześniej także jako: Muczka, Munczka. A wyraz muka i męka były kiedyś homogramami – podobnie jak to jest dziś w języku rosyjskim.

                           Nazwiska o podstawie „mucz”; „muncz”;  „mancz”

  Na zakończenie podam jeszcze geograficzne rozmieszczenie osób z nazwiskiem Mączka na terenie kraju (moikrewni.pl). W Polsce jest 5540 osób o nazwisku Mączka (2007).

Zamieszkują oni w 248 różnych okręgach i miastach. Najwięcej zameldowanych jest w Olkuszu, a dokładnie 386. Dalsze okręgi/miasta ze szczególnie dużą liczbą osób o tym nazwisku: Stalowa Wola (228), s. Kraków (219), s. Lublin (203), Lublin (201), Wieruszów (173), s. Wrocław (158), Bochnia (129), Łańcut (123), Warszawa 115, Kluczbork ponad 100.

 Bibliografia:

K.Rymut „Nazwiska Polaków”,1991r.

K.Rymut „Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny”, t.2 L-Ż, 2001 r.

K.Rymut „Słownik nazwisk współcześnie występujących w Polsce,1992 –94 r.

Z.Gloger „Encyklopedia staropolska ilustrowana”.

„Słownik polszczyzny XVI wieku”,t.XIII,PAN

„Słownik staropolski”,t.4,PAN,1963 r.

„Teki Dworzaczka”, Biblioteka Kórnicka PAN, 2004 r.

Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t.1,6,10.

K.Szajnocha, Jadwiga i Jagiełło, 1974 r.

Wikipedia i Wikiźródła.

Moikrewni.pl  „Mapa nazwisk”

„Polska 1918-88”, GUS,1989 r.

G.T.Woźniak, „Historia powstawania nazwisk polskich”,2005 r., artykuł- przodek.pl

R.Mączka „Na tropach pierwszego Mączki”, przodek.pl, artykuł (ludzie/opisy rodzin),2008r.

Anonim, „Na tropach pierwszego Mączki”, genealodzy.pl, artykuł (Tematy/Inne),2008 r.