Nazwisko Jędrnalik, pisane też Jendrnalik i Jendernalik, łatwo objaśnić tym, którzy znają podstawowe dla niego nazwisko Jędrnal, pisane też Jendrnal, Jędernal lub Jendernal. Jest ono w tym wypadku formą pochodną, utworzoną za pomocą przyrostka -ik od podstawowego nazwiska Jędrnal.
Owo -ik w rzeczownikach pospolitych pełni funkcję zdrabniającą (deminutywną), tworzy bowiem rzeczowniki oznaczające przedmioty, istoty mniejsze od tych, które tego przyrostka -ik nie mają, np. kogucik od kogut, bażancik od bażant, palik od pal, stolik od stół. W imionach kończących się na -ik tworzy zdrobnienia lub spieszczenia (hipokorystyka), np. Józik od Józef, Poldzik od Leopold, Jerzyk od Jerzy, Konradzik od Konrad. W nazwiskach formant ten pełnił w epoce tworzenia się nazwisk (XV-XVII) w. funkcję patronimiczną, tzn. nazywał syna od ojca, np. jeśli ojciec nazywał się Juras (nazwisko od imienia Jerzy), to syn Jurasik, tak podobnie jak Bienias (nazwisko od imienia Benedykt): Bieniasik, Urban: Urbanik, Walenty: Walencik. Daje się to często stwierdzić filologiczne, pokazują to wprost źródła. Tak np. w 1608 r. Mikołaj Sikorski z Sikorzyna pod Kościerzyną uwolnił z poddaństwa Wojciecha Zarzyła i jego syna Marcina Zarzyłczyka, a więc ojciec nazywał się Zarzył (nazwisko od czasownika zarzyć), a syn Zarzyłczyk. Później formant ten często tworzył po prostu nazwiska bez wyraźnej funkcji patronimicznej, podobnie jak współfunkcyjny przyrostek -owicz, -ek i -ak (na wschodzie Polski także -uk), np. od nazwiska Urban mamy współcześnie pochodne nazwiska Urbanowicz, Urbanek, Urbanik, Urbaniak i Urbaniuk. Tak więc nazwisko Jendernalik pochodzi od Jendernal. W świetle poświadczeń źródłowych, a są one na pewno niekompletne, bo część nazwisk nie weszła do źródeł w ogóle, a po drugie wiele źródeł zaginęło, nazwiska nas interesujące występują na pograniczu kaszubsko-kociewskim, szczególnie w byłym powiecie kościerskim, w parafii Lipusz, Kościerzyna i Stara Kiszewa oraz w parafii Ugoszcz pod Bytowem.
W Księdze Bractwa Różańcowego w Lipuszu (księga mieści się w miejscowym archiwum parafialnym) mamy zapisy: Chrystyna Jędrnalikczka z 1752 r.; Teresia Jędrnalikowa z 1715 r.; Constantia Jędrnalikowna z 1722 r. i Andrzyi Jędrnalik z 1744 r. W Kościerzynie zapisana została Christina Jędrnalikowna w 1750 r. Zapisy nazwiska podstawowego z parafii Lipusz wygladają następująco: Marianna Jendernal – 1863 r., Michael Jędrnal – 1862 r., Constantia Jendernal 1867 r. (księga metrykalna znajduje się w Urzędzie Gminy Lipusz). Z Kościerzyny mamy Augustine Jendernal – 1881 r. W księdze metrykalnej parafii Stara Kiszewa zapisany został w 1801 r. Barthel Jędrnalski, a w 1790 r. w parafii Ugoszcz-Petrus Jędrnalik ze Studzienic.
Osobiście znam Jędrnalów ze Szklanej Huty pod Lipuszem, gwarowo wymawianych Jąndrnôl. Bliski tej formie gwarowej jest zapis interesującego nas nazwiska na nagrobku cmentarnym w Lipuszu: Jandernal.
Przyrostek -al w wyrazach pospolitych rzadko tworzy rzeczowniki od czasowników, np. kowal od kować, czyli kuć, często jednak od rzeczowników w funkcji charakteryzującej (atrybutywnej), np. drągal, nogal, brzuchal, wąsal, nosal oraz od przymiotników, np. brzydal od brzydki, krasnal od krasny, czyli „piękny” i kaszubskiego krzëwôi „drzewo krzywo rosnące” i „człowiek ułomny, garbaty”. W tym kontekście można by powiedzieć, że nazwisko Jędrnal pochodzi od przymiotnika jędrny, po kaszubsku jadrzny. Mamy bowiem nazwiska Czarnal, Grubalła, Zimnal, notowane przez ks. S. Kozierowskiego. Kiedy jednak sięgniemy do nazwisk zakończonych przyrostkiem -al czy jego wariantem żeńskim -ala, to odnajdziemy dużo struktur odmiennych. Oto wybrane przykłady ze wspomnianej wyżej pracy S. Kozierowskiego: Bogal, od Bogusław czy Bogumił, Froncala od staropolskiego Fronc czy Frączek (a to od Franciszek); Gierala od Gerard, Gierszal od Giersz (a to od Jerzy lub Gerard), Gustal od Gust (a to od Augustyn), Joskala od Josk (a to od Józef), Klimala od Klim (a to od Klemens), Kubala od Kuba (a to od Jakub). W materiale ks. Kozierowskiego jest też Jędral z 1428 r. z ksiąg pyzdrskich i z 1300 r. oraz z 1564 r. z innych źródeł wielkopolskich, którego bez wątpliwości wywiedziemy od imienia Jędrzej. Tenże badacz odnotował także nazwisko Ondral ze Śląska. Tam bowiem pod wpływem czeskim mamy nazwiska od imienia Andrzej z nagłosowym On-, np. Onderka, Ondrusz, Ondraszek i legendarnego zbója Ondraszka. „Słownik staropolskich nazw osobowych” pod red. W. Taszyckiego notuje od Andrzeja m.in. takie formy nazw osobowych: Andral, Jędral, Ondral; Anda, Onda; Anderlin, Andrlin, Andyrlin; Andrasz, Andraszek, Jędraszek; Andrek, Andrko, Jędrek, Jędrko; Andresz; Andro, Jander, Jandro, Jandyr; Andronik, Androsz, Andruchno; Andruszek, Andruszko, Ondruszko; Andrzyca, Andrzych, Andrzysz, a także: Jędrala, Jędryczka, Jędrzech, Jędrzyca i inne.
¬ródła staropolskie notują więc nazwę osobową Jędral od Jędrzej, nie mają wariantu Jędrnal, znanego z nazwiska pomorskiego. Owo -n- jest charakterystyczne dla pomorskiego nazwiska. Możemy je objaśnić właśnie skojarzeniem (adideacją) do przymiotnika jędrny, kaszubskie jădrzny. W kaszubszczyźnie były więc warunki, by imię Andrzej kojarzyć z przymiotnikiem jădrzny. Jest to swoista etymologia ludowa, jaką obserwujemy np. w interpretacji kaszubskiego nazwiska, też przydomka szlacheckiego Domarus od doma ros „rósł w domu”, gdy tymczasem pochodzi ono od staropolskiego imienia Domarad.
Samo zaś imię Andrzej pochodzi od greckiego Andraés, co zawiera rdzeń andér „maż”. Obok postaci Andrzej, dziś częstej i bliższej swemu pierwotnemu pochodzeniu, dawniej występowało to imię w formie Jędrzej. Wariant Jędrzej powstał na tle tzw. szerokiej wymowy samogłoski nosowej przedniej. Forma Andrzej przyjmowana była właśnie jako ta szeroka realizacja -ę- (przy artykulacji a usta otwierają się szeroko), jak gwarowo gamba, ranka; forma Jędrzej polegała na wąskiej realizacji owego -ę-, nadto mamy w niej nagłosowe J-, jak w ludowym Jadam, Jewa. Formą sczechizowaną jest Ondrzej. Dodajmy jeszcze, że polski przymiotnik jędrny pochodzi od jądro i utworzony został za pomocą przyrostka -ny, nie ma więc nic wspólnego z Andrzejem. Samo imię Andrzej i jego warianty pochodne: Jędrzej oraz ondrzej pojawiły się wcześnie w Polsce, źródłowo już w XII w. Było to imię częste ze względu na św. Andrzeja Świerada, św. Andrzeja Apostoła, a potem od XVII w. św. Andrzeja Bobolę.
W konkluzji powiedzmy, że nazwisko Jendernalik pochodzi od wczesnego nazwiska Jędernal. Samogłoska e po d pojawiła się dla ułatwienia wymowy trzech spółgłosek w etymologicznym wariancie Jędrnal. Niedostatek źródeł tylko nie pozwala filologicznie wykazać, że Jendernal wyprzedził Jendernalika. Forma Jendernalik pojawia się bowiem w źródłach w XVII w., a Jendernal dopiero w XIX w. Pochodzenie nazwiska Jendernalik zakłada jednak wcześniejszą postać Jendernal. Nazwisko Jendernal jest spieszczeniem imienia Jędrzej. Występujące w nim -n- w grupie -drn- pojawiło się prawdopodobnie pod wpływem kaszubskiego przymiotnika jădrzny „jędrny”. ¬ródłowa forma Jędrnalski pochodzi od Jędrnal i utworzona została za pomocą przyrostka -ski, jak wiele pomorskich nazwisk odmiennych, jak np. Szczepański od Szczepan, Urbański od Urban.
„Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” podaje 1 osobę noszącą nazwisko Jendernal w woj. gdańskim; Jendernal 85: 6 w woj. bydgoskim, 54 gdańskim, 33 słupskim, 1 koszalińskim. 117 Jendernalik: 7 w woj. bydgoskim, 9 elbląskim, 74 gdańskim, 3 słupskim, 9 warszawskim, 8 katowickim, 5 koszalińskim, 2 olsztyńskim; Jędrnal 1 w woj. koszalińskim; poza Pomorzem notowane 18 Jendral; 20 Jendralski w woj. katowickim, 6 Jendrny: 4 w woj. olsztyńskim, 2 toruńskim; 1 Jęndrna w woj. olsztyńskim; 35 Jędroch poza Pomorzem; wiele form zbliżonych pomijam.
Edward Breza
