I.
Rozproszeni po całej kuli ziemskiej żydzi nigdzie nie umieli sobie zjednać sympatyi ludności, pośród której osiadali. Wyjątkiem niejako w tym względzie jest, a raczej była Polska. Albowiem w wiekach średnich prześladowani okropnie w całej Europie, a szczególniej w sąsiednich Niemczech – żydzi tłumnie przybywali do Polski, gdzie stosunkowo gościnnego doznawali przyjęcia. Prawie zupełny brak przemysłowców z pośród krajowców zmuszał ówczesnych książąt polskich do zaludniania miast rzemieślnikami sprowadzanymi z Niemiec. Dla tego dość chętnem okiem spoglądano na nowych przybyszów, których przebiegłość i zdolność do handlu dobrze już była znaną, a przywileje i nadania zapewniły im opiekę władzy.
Nie możemy na tem miejscu wchodzić w rozbiór znanego dobrze zjawiska, jak się żydzi odwdzięczyli krajowi, w którym znaleźli bezpieczny przytułek i ucieczkę od prześladowania, ani też nie będziemy roztrząsać przyczyn, dla czego przyniósłszy ze sobą łamany język niemiecki mówią nim dotąd, a po tylu wiekach ani pod względem mowy, ani pod względem obyczajów i potrzeb ducha nic wspólnego nie mają z ziemią, którą za ojczystą powinni uważać. Niemasz wprawdzie reguły bez wyjątku – są więc i żydzi, którzy zachowawszy wiarę swych przodków przyjęli język i obyczaje ludności, która ich przygarnęła, ale ilość takich żydów w stosunku do całej ich masy jest niestety bardzo niewielka.
Żydzi w Polsce szybko zaczęli rosnąć w liczbę i dostatki, a przez połączenie Litwy z Polską i na Litwie znaleźli obszerne bardzo pola dla swej działalności. Wielki książę Witold wydał, żydom Brzeskim, Trockim i Grodzieńskim, przywileje, mocą których w prawach zrównał ich z mieszczanami. Przywileje te określają zajęcia żydów: wydawali oni pożyczki pod zastawy, zajmowali się szynkarstwem, utrzymywali kramy i drobny handel uprawiali na rynkach i po ulicach; nadto trudnili się rozmaitemi rzemiosłami. Niewielka. ich liczba uprawiała rolę; inni byli po prostu mieszczanami1).
II.
Najgłówniejszym zajęciem zamożnych żydów litewskich w XV wieku były dzierżawy (arenda) podatków i poborów (myto). Komory celne, podatki od wódek, sól, wosk, przewozy, mostowe i t. p. znajdowały się w rękach żydów. Panowie zawistnym okiem spoglądali na rosnących w bogactwa żydów- arendarzy (mytników). Starano się ich usunąć, próbowano zbierać podatki przez urzędników – poborców, ale sposób ten był widocznie nie tak korzystnym dla skarbu wielko-książęcego, skoro po pewnym przeciągu czasu znów się do żydów zwrócono. I w istocie stosunki z żydami-arendarzami były niezaprzeczenie najdogodniejsze dla wielkich książąt. Władcy bowiem Litwy znajdowali się ciągle w kłopotach pieniężnych a żydzi z góry uiszczali znaczną część sumy dzierżawnej, na zapłatę długów niekiedy lata całe cierpliwie czekali, a bardzo często zamiast pieniędzy przyjmowali przedmioty w naturze, jako to: wozy i beczki soli, miód, wosk w kamieniach, pszenicę, a nawet całe stada bydła. Żydzi arendarze gromadzili w ten sposób bogactwa i z czasem bądź przez kupno, bądź też w skutek przywilejów wielkoksiążęcych, nabywali posiadłości ziemskie, dość często przyjmując chrześcijaństwo.
Kaźmierz Jagiellończyk umierając w 1492 roku pozostawił synowi swemu Aleksandrowi, wyniesionemu na wielkie księstwo, sporo długów zaciągniętych u żydów. Z początku wszystko szło po staremu. Nie bez trudności wprawdzie Aleksander jednak spłacał długi ojcowskie; pobory po dawnemu oddawano żydom i to tym, którzy je już dzierżawili od króla Kaźmierza. Sprzykrzyła się jednak wielkiemu księciu i panom ta zależność finansowa, a stąd krok tylko jeden pozostawał do wyszukania powodów, któreby do wyswobodzenia się z pod jarzma długów żydowskich doprowadzić mogły. O powód nie było trudno. Były to czasy, kiedy żydów co do jednego wypędzono z Hiszpanii, a król Jan Olbracht zabronił im mieszkać w Krakowie. Pod pozorem więc religijnym wydano w r. 1495 dekret skazujący wszystkich żydów, którzyby chrześcijaństwa przyjąć nie chcieli, na wygnanie z obrębu granic wielkiego księstwa Litewskiego. Ma się rozumieć, że wówczas pod naciskiem dekretu wielu żydów, a szczególniej zamożniejsi, chrzest przyjęli. Tym ostatnim nietylko że potwierdzono dawne posiadłości, domy lub majątki, ale nawet dzierżawy, jeżeli je mieli. Pozostali musieli wywędrować do Polski, pozostawiając swoje nieruchomości do szafunku wielkiego księcia Aleksandra. Prześladowanie to jednak trwało niedługo. Kiedy bowiem Aleksander królem został i na wojnę z Moskwą potrzebował pieniędzy, w r. 1503, przywrócił żydom prawo osiedlania się na Litwie w tych miastach, które przed wypędzeniem ich z Litwy zamieszkiwali, pod warunkiem wszakże, aby jeżeli zechcą wrócić do dawniejszych swych posiadłości, takowe od teraźniejszych posiadaczy wykupili. Nadto żydzi litewscy obowiązani zostali do utrzymywania wspólnemi siłami, w czasie wojny oddział złożony z 1000 konnych2).
Powróciwszy na Litwę żydzi w bardzo prędkim czasie zajęli dawne swe stanowisk, a to tem łatwiej, że w osobie króla Zygmunta I gorliwego znaleźli protektora.
III.
Najznakomitszymi w owym czasie na Litwie między żydami byli trzej bracia Ezofowicze z Brześcia, Abraham, Michel i Ajzak3). Według wszelkiego prawdopodobieństwa już przed katastrofą 1495 roku, Abraham zajmował urząd horodniczego Kowieńskiego.
Dekret skazujący żydów na banicyję zmusił go widać do przybycia do Wilna dla złożenia rachunków z dzierżaw, które trzymał4). We współczesnych źródłach nie znajdujemy wcale śladów jego działalności w ciągu następnych lat dziesięciu. Z tego wypadałoby wnosić, iż dzielił los wygnańczy swych współwyznawców. Należy przypuszczać, że sprzykrzywszy sobie pobyt zagranicą, wrócił na Litwę i przyjął chrześcijaństwo, a król Aleksander, ceniąc niepospolite jego zdolności, nietylko przypuścił go do swej łaski, ale nawet nadał mu szlachectwo i herb Jastrzębiec5). W czasie gdy w r. 1506 Abraham Ezofowicz brał w dzierżawę myto Kowieńskie, był już „starostą miasta Smoleńskiego i wójtem Mińskim”6). Już wtedy musiał w obec króla znaczne położyć zasługi, skoro otrzymał na wieczność majątek Wojduny w powiecie Wileńskim, we włości Rakanciskiej, wraz z przywilejem następującej treści: „Gdy cnotami i godnością każdy ze średniego stanu wznosi się na wyższy stopień, na którym stanąwszy, daje większe jeszcze dowody wierności ku swemu panu i rozumu w wypełnianiu jego zleceń, przeto My, zważywszy wierną, sprawiedliwą i nieposzlakowaną służbę szlachetnego Abrahama Ezofowicza, który w tych czasach najścia nieprzyjaciół na pograniczne nasze miasta i zamki, zawsze nam się zasługiwał, nie szczędząc ani krwi, ani gardła, chcąc jemu, jako wiernemu słudze, dać nagrodę i na przyszłość uczynić jeszcze chętniejszym i pilniejszym do naszej służby, nadaliśmy mu majątek Wojduny etc. i dajemy, darujemy i tym listem na wieczność zapisujemy go Abrahamowi, jego żonie, dzieciom i ich potomkom i t. d.”7)
Wkrótce po wstąpieniu na tron król Zygmunt I potwierdził Abrahamowi wszystkie nadania króla Aleksandra, jako to majątku Wojdun ze służbami, służb w Smoleńskim powiecie i wójtowstwa Mińskiego8).
IV.
Skarb wielko-książęcy znajdował się naówczas w bardzo smutnym stanie i brak gotówki dotkliwie czul się dawał, tem bardziej, że dochody wpływały po większej części w naturze, w postaci surowych produktów. Za przykładem swoich poprzedników i Zygmunt I musiał zaciągać długi. Już w rok po swojem wstąpieniu na tron Zygmunt I był winien Abrahamowi około 2.000 kop groszy. Dług to był częścią jego własny, a częścią jeszcze przez króla Aleksandra zaciągnięty. Król aż do czasu wybrania tej sumy oddał Abrahamowi w dzierżawę dochody od cła i soli w Koronie i cło woskowe w Smoleńsku9). Dochody te musiały być bardzo znaczne, skoro niespełna we dwa miesiące Abraham odebrał swoje 2.000 kop i nadto złożył do rąk królewskich w Grodnie 500 kop groszy, jako przewyżkę dochodu, za co potwierdzenie królewskie na dalsze zawiadywanie term dochodami otrzymał10). Jednocześnie król oddał w dzierżawę Abrahamowi Ezofowiczowi, za sumę 900 kop groszy, na trzy lata myto Mińskie11). Około tego samego czasu musiał Abraham wydzierżawić mennicę litewską12). W ten sposób trzymając w swych rękach komory i mennicę, główne źródła dochodów królewskich, był Abraham dla króla najważniejszą w całej Litwie osobą i w ciągłych i bliskich zostawał z królem stosunkach. Działo się to wszystko w tym samym czasie, kiedy król Zygmunt przybył do Wilna, a uprzedzony, że niektórzy z panów ciągłe ze zdrajcą Hlińskim utrzymują stosunki, kazał uwięzi, w Styczniu 1509 roku, Olbrachta Gasztolda, Fedka Chrebtowicza podskarbiego ziemskiego, Marcina Chrebtowicza koniuszego litewskiego i innych13). W braku więc podskarbiego król opuszczając Wilno, poruczył Abrahamowi Ezofowiczowi poczynić rozmaite wypłaty, z których ten ostatni zjechawszy w Czerwcu 1509 roku do Krakowa, przedstawił królowi rachunek, jako za listami i rozkazami królewskiemi wypłacił 5000 złotych i 809 kop groszy. Sumy powyższe król pozwolił wybrać Abrahamowi Ezofowiczowi z rozmaitych dochodów: od horodniczego Wileńskiego, z komory Wileńskiej, z pieniędzy woskowych, z komor Brzeskiej, Łuckiej i Włodzimierskiej. Abraham nadto otrzymał prawo sprowadzania wosku z zagranicy bez uiszczania cła i t. p.14). Ze swej strony „Abraham starosta miasta Smoleńskiego, wójt Miński, wywdzięczając się królowi za doznane łaski i dobrodziejstwa, robi królowi darowiznę tysiąca grzywien swego własnego srebra na mennicy litewskiej, z których obowiązuje się wybić monetę, dopóki mennicę będzie trzymał”15). Około tego czasu Abraham Ezofowicz otrzymuje przywilej królewski na dwór Hrynkowski i dwie ziemie puste w Trockim powiecie16).
V.
Niewątpliwie król już od dawna nosił się z zamiarem powierzenia Abrahamowi Ezofowiczowi kluczów od skarbu wielkiego księstwa; nikt na Litwie nie był zdolniejszym do administrowania dochodów, kontroli wydatków i wyprowadzania króla z bezustannych kłopotów pieniężnych. Ale niełatwem to było zadaniem oddanie świeżemu przechrzcie urzędu, który dawał prawo zasiadania i głosu w radzie wielkoksiążęcej obok takich panów, jak kniaź Konstanty Ostrogski kasztelan Wileński i hetman, Mikołaj Radziwiłł wojewoda Wileński i kanclerz, Ostyk wojewoda Trocki i marszałek dworu, Kieżgajło starosta Żmudzki i kasztelan Trocki, Jurij Hlebowicz wojewoda Smoleński i Stanisław Hlebowicz wojewoda Połocki, Jan Zabrzeziński wojewoda Nowogrodzki, Iwan Sapieha wojewoda Witebski i sekretarz najwyższy królewski i t. d. i t. d.17) Uciekł się więc król do innego środka. W jesieni 1509 r. podskarbim ziemskim litewskim mianowany został pan Bohusz Bohowitynowicz18) pisarz; krótki jednak czas sprawował ten urząd i sam rezygnował, czy też usuniętym został dla braku odpowiednich zdolności. Wówczas to król zdecydował się na krok stanowczy i Abrahama Ezofowicza, starostę miasta Smoleńskiego, wójta Mińskiego, mianował (na początku 1510 roku) podskarbim ziemskim (wielkim) litewskim. Metryka litewska nie dochowała nam nominacyi Abrahama19), a źródła współczesne uporczywie milczą nietylko o szczegółach wypadków, które naznaczeniu temu musiały towarzyszyć, ale nawet, jakby z umysłu, i o samym Abrahamie Ezofowiczu żadnej nie czynią wzmianki. W każdym razie nominacyja ta nie mogła była być dobrze przyjętą i niewątpliwie towarzyszyły jej energiczne ze strony panów protesty. Król ze wszystkiego starał się ciągnąć korzyści, a rozdawnictwo urzędów było dlań źródłem znacznych dochodów. Nie darmo więc musiała się dostać Abrahamowi tak wysoka godność. Prawdopodobnie musiał on zwolnić króla z długów, a może jeszcze pewne wydatki z własnej szkatuły obiecał zaspokoić. Pewnem jest to tylko, że Abraham Ezofowicz utrzymał się na urzędzie podskarbiego i odtąd, jako członek rady przybocznej króla, poświadczał i kontrasygnował razem z innymi panami przywileje i dyplomata wy chodzące z kancelaryi królewskiej20). Podówczas, wcześniej nieco, był wydanym statut króla Aleksandra, według którego podskarbi powinien skarbca pilnować, dochody publiczne pobierać, koszta wykładać, zarówno pierwsze jak drugie w rachunki wciągać i czuwać nad biciem monety. Zupełny brak źródeł nie pozwala określić finansowej działalności Abrahama Ezofowicza, jego wpływu na stan ekonomiczny Litwy i korzyść lub szkodę, jakie mógł na swojem wysokiem stanowisku przynieść krajowi. Wobec panów litewskich stale dążących do separatyzmu z Polską, Abraham stał po stronie króla. Zaraz na początku jego urzędowania na sejmie w Piotrkowie uchwalono, aby wielkie księstwo Litewskie i Prusy wspólnie z Polską uczestniczyły w ciężarach ustanowionych ku dobru ogólnemu, czyli t. zw. Rzeczypospolitej21).
VI.
Mimo wysokiego swego stanowiska Abraham Ezofowicz nie zerwał stosunków z braćmi, Michelem i Ajzakiem, którzy pozostali żydami; kupował od nich adamaszki, aksamit, sukno22) i rozdzielał między nich korzyści wspólnie osiągnięte23). Nowemi nabytkami ciągle powiększał i tak już bardzo znaczny swój majątek. W końcu 1510 roku król udziela mu pozwolenie na nabycie od Jana Sapiehy majątku Nowy Dwór24), a w następnym roku nadaje mu dom w Wilnie25). W tymże samym roku, podczas sejmu Brzeskiego, król potwierdził Abrahamowi Ezofowiczowi kupno majątku Żerosławki w powiecie Grodzieńskim26). Nowy nabywca powiększył ten majątek przez kupno służb i ziemi pustych27). W kilka lat później król znów potwierdza mu kupno folwarku pod Mińskiem28). Rósł Abraham w skarby i znaczenie, a majątek jego wielkim być musiał, skoro w 1514 roku pożycza królowi ogromną na owe czasy summę 10.000 czerwonych złotych węgierskich, które król ubezpiecza na zamku i mieście Koronie i dworze Rumszyszki29).
Na początku następnego roku Abraham nabył od Iwana Sapiehy, wojewody Podlaskiego, wójtowstwo Mińskie i otrzymał na posiadanie tego wójtowstwa wiecznemi czasy potwierdzenie królewskie30).
Król pod zastaw Korona, jak nadmieniliśmy wyżej, otrzymał bardzo znaczną summę. Po fakcie spełnionym nie pozostawało mu nic innego, jak puścić to miasto Abrahamowi Ezofowiczowi, który w ten sposób do zajmowanych już urzędów dołączył jeszcze tytuł starosty Kowieńskiego31).
Abraham protegował byłych swych współwyznawców. Jego to staraniem i wstawiennictwu niewątpliwie przypisać należy, że król w r. 1514 uwolnił żydów litewskich od obowiązku dostarczania 1000 koni na wojnę i dał im prawo wolnego handlu i rzemiosł32), a w osobie Michela Ezofowicza; brata Abrahama, ustanowił „starszego” z władzą sądowniczą nad wszystkimi żydami litewskimi33).
Król bezustannie zapożyczał się u Abrahama Ezofowicza i to do tego stopnia, że niepodobna było przewidzieć konta tej zależności pieniężnej. W 1517 roku na wyjezdnem z Litwy do Polski król pożycza od Abrahama Ezofowicza, podskarbiego, 2.000 kop. lit., które na Wielkanoc słowem swym królewskim oddać się obowiązuje34). W końcu następnego roku król prolonguje Abrahamowi Ezofowiczowi za opłatą 1000 kop rocznie arendę komory mytnej Brzeskiej35). Jeszcze na początku 1519 roku król wziąwszy od Abrahama Ezofowicza soboli, kun; bobrów i kożuchów kunich na summę 3217 kop – część summy splata a resztę wkrótce oddać się obowiązuje36).
Oprócz znacznych majątków na Litwie posiadał Abraham także i w Koronie dobra i starostwo Soleckie. Dowiadujemy się o tem z pierwszego testamentu, który spisywał w Brześciu w grudniu 1518 roku. Testamentem tym „Abraham Józefowicz, podskarbi W. Ks. Lit., starosta Kowieński i Solecki, wyznacza na przypadek swej śmierci dwóch opiekunów: Krzysztofa Szydłowieckiego wojewodę i starostę Krakowskiego, ze strony dóbr swych w Koronie, a dla dóbr na Litwie Olbrachta Marcinowicza Gasztolda wojewodę Połockiego, dzierżawcę Mozyrskiego37).
VII.
Czując się bliskim śmierci Abraham Ezofowicz przystąpił, w Brześciu we Wrześniu 1519 r., do spisania ostatniej swej woli. Synowi Wasilowi (Janowi), zaręczonemu z córką Jurja Iwanowicza Ilinicza – Jadwigą, marszałkówną dworną, starościanką Brzeską i Lidzką, zapisuje wójtowstwo Brzeskie, dwory Żerosławkę i Gładkowice, dom w Wilnie i 10.000 czerwonych złotych, ubezpieczonych na Koronie i Rumszyszkach. W testamencie tym Abraham prosi pana Jurja Ilinicza, aby się opiekował synem jego i majątkami, dopóki ten do lat nie dojdzie i córkę Ilinicza za żonę pojmie. – Drugiemu synowi Konstantemu Abraham zapisuje Nowy Dwór, dwór Hrynkowski, folwark pod Wilnem, dom w Wilnie i 7000 kop groszy litewskich. Małżonce swej Hannie Wasilewnie Abraham zapisał 1000 kop groszy, wszystkie srebra i dochody z dworów syna Konstantego. Nareszcie córce Marynie, oprócz gotowej już wyprawy, dochody z dworów syna Wasila; nadto bracia przy zamążpójściu mają jej wypłacić po 200 kop groszy. Egzekutorami tego testamentu Abraham wyznacza panów Olbrachta Gasztolda wojewodę Trockiego i Jurja Ilinicza marszałka dwornego. Testament ten, między innymi podpisali jako świadkowie: żona Hanna, dwaj księża Brzescy, przeor od świętej Trójcy i proboszcz od św. Ducha, bracia Michel i Ajzak38).
Abraham Ezofowicz musiał umrzeć w końcu 1519 roku, prawdopodobnie zaraz po sporządzeniu powyższego testamentu. Następcą jego na urzędzie podskarbiego był Bohusz Bohowitynowicz, powtórnie mianowany w Maju 1520 roku39).
VIII.
Wdowa po Abrahamie Hanna wyszła powtórnie za Jana Swetyckiego40).
Z dzieci Abrahama Ezofowicza córka Maryna wydaną została zamąż do Korony za pana Sobka, brata Marcina Zborowskiego podczaszego koronnego, któremu wniosła dobra Soleckie41); Konstanty Abrahamowicz niczem się nie odznaczył. Odziedziczywszy po ojcu majątek Nowy Dwór takowy odprzedał w 1555 roku królowej Bonie42). Najstarszy syn podskarbiego Jan Abramowicz dostał się pod opiekę pana Jurja Ilinicza i następnie zaślubił córkę jego Jadwigę43), która zmarła bezpotomnie w 1536 roku44). Jan Abramowicz ponowił związki małżeńskie z Hanną Lwowną Kotowicz i umarł przed 1563 r., pozostawiając syna, także Jana i wdowę, która wyszła powtórnie za Jurja Wasilewicza Tyszkiewicza, dzierżawcę Wołkowyskiego45), następnie (1566-1576 wojewodę Brzeskiego. Jan II (Janowicz) Abramowicz pisał się na Wornianach. Już w 1580 r. był starostą Lidzkim, wojskim i namiestnikiem Wileńskim46); 22 Czerwca 1593 roku otrzymał nominacyję na województwo Mińskie, a w roku 1596 na województwo Smoleńskie. Umarł 19 Kwietnia 1602 roku47). Z żony Doroty Wołłowiczówny48), która zmarła w wieku lat ośmdziesiąt w r. 163649), pozostawił syna Mikołaja Abramowicza, wojewodzica Smoleńskiego50), starostę Starodubowskiego i Miadziolskiego, który kolejno zajmował urzędy: cześnika litewskiego (1638), kasztelana Mścisławskiego (1639), wojewody Mścisławskiego (1643) i wojewody Trockiego (1647); jednocześnie był generałem artyleryi litewskiej i zmarł w lutym 1651 r.51). Rodzina Abramowiczów używa herbu Jastrzębiec52) i po dziś dzień istnieje.
W XYIII wieku dała ona jeszcze jednego senatora: był nim Andrzej Abramowicz kasztelan Brzeski (1757-1763). Należąc do znakomitszych rodzin na Litwie, Abramowiczowie pilnie ukrywali żydowskie swoje pochodzenie, to też o pochodzeniu tem w żadnym z herbarzy nie znajdujemy wzmianki.
IX.
Bracia podskarbiego (Michel i Ajzak Ezofowicze) pozostali żydami i szli tą samą co i on drogą. Już w r. 1513 obaj wspólnie dzierżawili komory: Brzeską, Łucką i Włodzimierską53). W r. 1514, jak wzmiankowaliśmy wyżej, Michel Ezofowicz mianowanym został „starszym” nad wszystkiemi żydami na Litwie. Okólnik królewski wydany z tego powodu do żydów brzmi, jak następuje:
„Aby sprawy wasze sprawiedliwie były rozstrzygane, postanowiliśmy żyda Brzeskiego Michela Ezofowicza starszym nad wami wszystkimi; do niego macie się uciekać w potrzebach waszych i na jego ręce składać czynsz i serebrszczyznę, którąśmy na was nałożyli” i t. d.54). Na mocy tego przywileju Michel i Ajzak Ezofowicze w r. 1518 zaskarżyli przed królem starostę, namiestnika i burmistrzów brzeskich, o to, że ośmielili się osądzić żyda w swoim sądzie55). Michel Ezofowicz arendował kolejno: komory Łucką i Włodzimierską, woskową i solną56), karczmy, myto i pobory kleckie57), szynki w Mohylewie58) i Witebsku59). W r. 1523 za summę 3000 kop rocznie Michel Ezofowicz wziął komory: Drohicką, Grodzieńską, Kamieniecką, Łosicką, Mielnicką, Bielską, Łucką i Włodzimierską60). Prawie wszyscy panowie litewscy pozaciągali długi u Michela, który za pośrednictwem króla naglił ich do zapłaty61). Z okoliczności hołdu złożonego przez księcia Alberta Pruskiego i przez „pamięć na zasługi nieboszczyka Abrahama Ezofowicza, podskarbiego litewskiego, starosty Kowieńskiego i Soleckiego”, król w Kwietniu 1525 roku obdarzył dziedzicznem szlachectwem żyda (sic) Michela Ezofowicza, mytnika Brzeskiego, brata Abrahama, a jako symbol godności szlacheckiej nadał mu Leliwę62). Nobilitowanie żyda w XVI wieku, jest to jedyny przykład w historyi. Michel jednak nie skorzystał z praw, które tym sposobem otrzymał; pozostał wiernym swej religii i zajęciu. W 1525 r. Michel ponawia arendę karczem Mohylewskich63) i poborów komory Mińskiej64). W roku 1527 obaj bracia Michel i Ajzak czynili podział wspólnie nabytych majątków65). Michel zmarł około 1530 roku66). Synowie Michela i Ajzaka nosili imiona czysto żydowskie Awraszko, Chemio, Ducko, Pejsach i już do historyi nie należą67).
Józef Wolff, Kraków 1885
PRZYPISY 1) Trzy przywileje Wgo ks. Witolda wydane w Łucku: a) 24 Czerwca 1388 r, żydom Trockim, b) 2 Lipca 1388 r. żydom Brzeskim i c) 18 Czerwca 1389 r. żydom Grodzieńskim. (Wydr. w dziele S. A. Berszadzkiego: „Dokumenty i regesty k istorii Litowskich Jewrejew”. S. Peterburg, 1882. Dokum. Nr 1 i 2). 2) W ustępie tym o żydach litewskich w XV w. kierowałem się według p. S. A. Berszadzkiego (Litowskije Jewrei, Istorja ich juridiczeskaho i obszczestwennaho położenja w Litwie 1388-1569. S. Peterburg, 1883, str. 238, 244-265). 3) Metryka litewska. Księgi zapisów: Nr 7 f. 585, Nr 12 f. 365, Nr 15 f. 109 i Nr 17 f. 454. 4) 1495 roku 7 Maja „tohoż dnia Abraham horodniczy kowenskij diełał liczbu u Wilni” (Metr. Lit. Ks. Zap. 6, str. 330). 5) Że Abraham został chrześcijaninem, widać z tego, że Metropolita kijowski Józef Soktan wydaje w Grudniu 1511 r. okólnik do mieszczan wileńskich w obecności „dzieci swych: Awraama podskarbiego wielkiego ziemskiego, Iwana Koszki, okolniczego Smoleńskiego i t. d.” (Archeogr. Sbornik dokum. Wilno, VI, 11). Potomkowie podskarbiego, Abramowicze, należeli pierwiastkowo do Kościoła wschodniego. Według Kojakowicza i Niesieckiego Abramowiczowie używali herbu Jastrzębiec. Aktu nobilitacyi w metryce nie ma. Około tego samego czasu (1499) król Jan Olbracht, na wstawienie się brata swego W. ks. Aleksandra, podniósł do godności szlacheckiej i obdarzył herbem „Merawy” nowo ochrzczonego żyda Stanisława Oszejkę (Rzyszczewski. Codex dipl. I, 352). Później Zygmunt I nobilitował Michela Ezofowicza, brata Abrahama. 6) 1506 roku 10 Czerwca (M. Lit. Ks. Zap. 5, f. 326 odw.). 7) 1506 roku 17 Czerwca (M. Lit. Ks. Zap. 5, f. 312 odw. i ten sam dokument Ks. Zap. 1 i 2, f. 46). W kilka dni później (3 Lipca 1506 r.) król przydaje jeszcze Abrahamowi część puszczy Rakanciskiej (M. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 46). 8) 23 Lipca 1507 r. w Wilnie (M. Lit. Ks. Zap. 8, f. 164. odw. i ten sam dokom. Ks. Zap. 1 i 2, f. 36-37). 9) 5 Października 1507 r. (M. Lit. Ks. Zap. 8, fol. 87). 10) 30 Listopada 1507 r. w Grodnie (M. Lit. Ks. Zap. 8, f. 97 odw.). 11) 20 Stycznia 1509 r. w Wilnie (M. Lit. Ks. 7.ap. 8, f. 104 odw.). 12) Od r. 1509 w mennicy litewskiej bito półgroszki. (Zagórski, Monety dawnej Polski. I. 6). Porównaj M. Lit. Ks. Zap. 8, f. 110 odro. 13) Aeta Tomiciana. I. 31 i 135 i Stryjkowski II, 357. 14) 29 Czerwca 1509 r. w Krakowie. Dwa dokumenty (M. Lit. Ks. Zap. 8, f. 110 i 110 odw.). 15) W Krakowie pod tą samą datą (tamże, f. 110). 16) 25 Lipca 1509 roku w Krakowie (M. Lit. Ks. Zap. 8, f. 303 odw.). 17) Wymienieni zajmowali te urzędy w r. 1511. 18) Bohusz Bohowitynowicz jako podskarbi ziemski występuje przez Październik i Listopad 1509 r. (Met. Lit. Ks. Zap. 8, f. 111, 307, 312 odw., 316, 317 odw. 19) Nominacyja ta musiała być wydaną w Krakowie, bo król wyjechawszy z Wilna 12 Lutego 1509 roku, dopiero w Maju 1511 roku na sejm Brzeski przyjechak na Litwę (Acta Tomiciana I, 31 i 135). 20) Abraham Ezofowicz podskarbi ziemski występuje w dokumentach w Lipcu 1510 r. (Metr. Lit. Ks. Zap. 8, f. 112 odw.), w Listopadzie t. r. (tamże, f. 113 odw.) i t. d. 21) Volnmina legum I, f. 366. 22) Met. Lit. Ks. Zap. 17, f. 454. 23) Tamże Ks. 12, f. 365. 24) 3 Grudnia 1510 roku (Met. Lit. Ks. 7.ap. 1 i 2, f. 96). 25) 18 Marca 1511 r. w Krakowie (Met. Lit. Ks. 7,ap. 9, dok. 30). 26) 9 Czerwca 1511 r. w Brześciu. Konsens Iwanowi Iwanowiczowi Kobiałkowi na sprzedaż majątku Żerosławki za 100 kop groszy Abrahamowi Józefowiczowi, podskarbiemu lit. (Met. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 80). 18 Lipca 1511 r. Potwierdzenie królewskie Abrahamowi Ezofowiczowi na kupno Żerosławki (Tamże, f. 81). 27) 20 Października 1513 r. w Krakowie. Przywilej królewski (Met. Lit. Ks. Zap. 9, dok. 400 i Ks. 7,ap, 1 i 2, f. 80-81). 28) 26 Października, 1514 r. (M. 1.it. Ks. Zap. 9, dok. 435). 29) 1514 r. w Wilnie w dzień Ś. Inocentego (Met. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 92). 30) 5 Stycznia 1515 r. w Krakowie (M. Lit. Ks. Zap. 9, dok. 469). 31) Abraham Ezofowicz, podskarbi ziemski, starosta Kowieński, podpisany na dokumencie z dnia 12 Lipca 1515 r. (bI. Lit. Ks. Zap. 25, f. 194, dok.160). 32) 21 Marca 1514 r. (M. Lit. Ks. Zap. 9, dok. 500 i Ks. Spr. Sąd. 4, f. 142). 33) 27 Lutego 1514 r. (hI. Lit. Ks. Zap. 7, f. 585). 34) 1517 r. w Wilnie w dzień Ś. Jędrzeja (M. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 224). 35) 15 Grudnia 1518 r. w Brześciu (Tamże, f. 177). 36) 1519 r. w poniedziałek po nowem lecie w Brześciu (Tamże, f. 225). 37) 8 Grudnia 1518 r. w Brześciu (M. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 229). 38) 28 Września 1519 roku w Brześciu (Met. Lit. Ks. Zap. 15, f. 109). 39) Bohusz Bohowitynowicz jeszcze 10 Maja 1520 r. jest tylko marszałkiem i pisarzem (Met. Lit. Ks. Zap. 10, f. 42), a już 24 Maja 1520 r. podskarbim ziemskim (Tamże, Ks. 25, f. 228). 40) M. Lit. Ks. Zap. 10, f. 188 d 180. 41) Dokument 1529 r. (Met. Lit. Ks. Spr. Sąd. 4, f. 281). 42) Met. Lit. Ks. Zap. 1 i 2, f. 90 i 191. 43) Met. Lit. Ks. Zap. 17, f. 125 i Ks. Spr. Sąd. 4, f. 326 i dalsze. 44) Met. Lit. Ks. Zap. 20, f. 59 i 145. 45) Dokument 1563 r. (Met. Lit. Ks. Zap. 44, f. 75). 46) Met. Lit. Ks. Spr. Sąd. 60, f. 56. 47) Malinowski i Przeździecki: ¬ródła do dziejów polskich II, 340. 48) Dokument 1592 r. (Arch. Sborn. dokum. Wilno, VI, 125). 49) Radziwiłł, Pamiętnik, I, 301. 50) 1631. (Arch. Sborn. dokum. VIII, 14 i 15. 51) Radziwiłł, II, 435. 52) Herbarz rękopis. Kojałowicza. 53) Met. Lit. Ks. Zap. 7, f. 586. 54) 2 Lutego 1514 r. (Met. Lit. Ks. Zap. 7, f, 585). 55) Met. Lit. Ks. Spr. Sąd 3, f. 35. 56) 1520 r. (Met. Lit. Ks. Zap. 10, f. 66). 57) Met. Lit. Ks. Spr. Sad. 4, f. 11. 58) Tamże, f. 14 odw. 59) Tamże f. 25. 60) Met. Lit. Ks. Spr. Sąd. 4, f. 48. 61) Tamże Ks. Zap. 14, f. 86. 62) 20 Kwietnia 1525 r. (Met.. Lit. Ks. Zap. 12, f. 487). 63) Met. Lit. Ks. Spr. Sąd. 4, f. 125. 64) Tamże, f. 126. 65) Tamże,Ks. Zap. 12, f. 365. 66) Żył jeszcze w r. 1529 (Met. Lit. Ks. Spr. Sąd. 4, f. 253), już nie żył w r. 1533 (Ks. Spr. Sąd. 6, f. 113). 67) Berszadzki, Dokumenty i Regesty.
Źródło: www.bezuprzedzen.pl
