[ Pochodzenie, migracja ]
Wołosi (Dragowie-Sasowie) – naród o pochodzeniu romańskim, w skład którego wchodzili też Arumunowie i Albańczycy – wywodzą się z półwyspu bałkańskiego. Stamtąd rozpoczęła się ich stopniowa migracja na północ. W XIII w. utworzyli kilka naddunajskich księstw, zjednoczonych przez Mirzę Starego. Na terenach naddunajskich pozostawali pod zwierzchnictwem tureckim. W XIX wieku księstwo wołoskie połączyło się z księstwem mołdawskim. W XIII i WIV wieku grupy wołoskie podbiły plemiona Uliczów z który się częściowo zasymilowali. Przez pewien czas zamieszkiwali Węgry gdzie wykorzystywani byli jako materiał wojskowy. Migracja dotarła aż na ziemie polskie gdzie główna fala m.w. w 70 latach XIV wieku (GJ) dotarła w rejony górskie dając poprzez asymilację z ludnością ruską początek licznym plemionom Łemków, Bojków, Dolinian, Hucułów, wywierając wpływ w warstwie pochodzeniowej i kulturowej (np. ikony typu bułgarskiego). Fala migracji Wołochów trwała aż do XVI wieku przechodząc poprzez Małopolskę aż do Moraw. Jednak nieliczne grupy wołoskie na terenach polski południowej znane były już w XIII a być może nawet w XI wieku.
Koniec migracji W XVI wieku migracja ludności wołoskiej praktycznie zakończyła się. Stało się to z przyczyną silnych zasad wprowadzonych przez turcję na terenach mołdawskich, a także przez zaawansowanie procesów asymilacyjnych, zastępowaniu prawa osadnictwa wołoskiego prawem miejscowym itp.
[ Prawo lokacyjne, sądy ]
Wioski lokowane były na prawie wołoskim, odrębnym od prawa niemieckiego czy ruskiego. Związane to było z profilem pasterskim lepiej nadającym się do lichych, gęsto zalesionych ziem górskich. Dlatego też często uzupełniano wieś rolniczą Wołochami lub osadzano Wołochów w opustoszałej wsi powstałej w XIII wieku w czasie prób wykorzystania tych terenów. Na czele wsi stał kniaź mający uprawnienia sądownicze. Wyróżnia się też czasem naczelników dolin (zborów) i to zarówno na terenach polskich jak i rumuńskich. Również ci naczelnicy mieli własne sądownictwo nazywane aż do XIX wieku sądami zborowymi lub strungowymi. Umiejscowione one były we wsi macierzystej czyli w watrze. Strungi odbywały się raz do roku w lipcu. Wtedy też opłacano podatek królewski.
[ Wyznanie ]
Wołosi byli na ogół wyznania prawosławnego choć w licznych dokumentach przedstawiani są jako mający jakąś własną formę. Charakterystyczną cechą jest upodobanie do św. Dymitra. Przy lokacji wsi na ogół była też lokalizowana cerkiew wraz z uposażeniem. Charakterystyczne jest jednak to że cerkiew była zależna od kniazia, który dysponował jej dobrami i osadzał popów. Cerkiew lokowana była w centrum osady zaś monastyr na obrzeżu wsi. Znane są też liczne rodziny wołoskie obrządku greko-katolickiego w tym nawet proboszczowie.
[ Zajęcia ]
Było to plemię koczowniczych, lub pół-osiadłych pasterzy górskich. Wraz z wędrówkami zanosili na tereny górskie oryginalny sposób wypasu owiec przyjęty do dziś przez mieszkańców Karpat (Łemków, górali). W miarę asymilacji oraz wprowadzania prawa miejscowego przechodzili oni na rolniczy tryb życia. Budowali stałe wsie, obejmowali urzędy dostępując zaliczenia w poczet szlachty polskiej.
[ Służebność ]
Było to plemię zadziorne, wykorzystywane przez Władców do tworzenia całych oddziałów wojskowych. Miało to miejsce i w Polsce od XVI w., gdzie została stworzona słynna jazda wołoska. Początkowo rekrutowana tylko spośród Wołochów później włączała również Kozaków i mieszkańców Podlasia czy Mazowsza. Była to jazda lekka, bez poważnego uzbrojenia – używana była do ubezpieczania głównych sił oraz do zwiadów. W chorągwiach tych stosowane były specjalne wytrzymałe konie wołoskie tzw. wałachy.
[ Życie ]
W lecie przebywali wraz ze swoimi stadami kóz i owiec w górach, zaś w zimie przenosili się na tereny puszczańskie (np. Puszcza Sandomierska). Przenosiny te odbywały się na wiosnę i jesień, a w ich trakcie przechodzili przez tereny rolnicze, będąc czasem posądzani o wyrządzanie tamtejszej ludności szkód, jako że byli ludem skłonnym do rozboju. Było to plemię skonsolidowane w płaszczyźnie rodzinnej. Związki małżeńskie bardzo rzadko były zawiązywane z obcymi i na początku jedynie w bogatych rodach.
[ Język ]
Istnieje silnie potwierdzona teza, że pierwotnie ludność wołoska używała jednocześnie dwóch języków – tj. rumuńskiego i ruskiego. Na ziemiach polski bardzo szybko uległa wpływom ruskim, pozostawiając ślady rumuńskie jedynie w nazwach miejscowych, lub imionach w bogatszych rodach.
[ Nobilitacja ]
Wiele rodzin wołoskich brało udział w wojnach. Była to niewątpliwa okazja do zdobycia nobilitacji. Widać to w XIV wieku na Węgrzech ale także i w Polsce. Większość rodzin nobilitowanych otrzymywała herb Sas – od Dragowie-Sasowie. Jednak nie wszystkie i nie tylko rodziny wołoskie otrzymywały ten herb.
[ Osady Wołoskie na Rusi Czerwonej i ziemi lubelskiej ]
ziemia halicka
Jabłonica, Mikuliczyn, Berezów Niżny, Berezów Wyżny, Uteropy, Kosów, Pystyń, Stpczatów, Myszyn, Kluczów, Worbiąż, Spas, Kniaziodwór, Łucze, Delatyn,Pniów, Wołosów, Przerośl, Chlebiczyn, Żukocin, Uhorniki, Targowica, Przybyłów, Cucyłów, Grabowiec, Chorniaków, Markowca, Tyśmienica, Tłumacz, Oleszno, Knihinin, Bukowna, Milowanie, Podniewa, Uzin, Bitków, Monasterczany, Starunia, Lachowice, Bohorodczany, Drohomirczany, Żuraki, Pasieczna, Sielec, Czesibiesy, Podgrodzie, Kamień, Podmichalce, Przewozie, Niegowce, Serednie, Dorohów, Tynetniki, Stawne, Olechowiec, Buków, Czećniki, Lipica, Żolibory, Delijów, Dryszczów, Tołstobaby, Wodniki, Łany, Tumiez, Szarańczuki, Rudniki, Wyczółki, Korościatyń, Berezowice, Byczkowce
ziemia lwowska i powiat żydaczowski
Perehińsko, Bolechów Wołoski, Wołoska Wieś, Kozara, Czerniów, Poświrz, Tuczna, Prybeń, Kurzany, Rozhadów, Pohrabce, Żuków, Pluchów, Kondratów, Jasionowce, Parapelniki, Podlipce, Jasionowce, Podlipce, Kołtów, Hołuica, Świrz, Stulsko, Drohowyże, Krasów, Suchodół, Podciemne, Siedlisko, Kuhajów, Sołonka, Zubrza, Honiatycze, Sroki, Leśniowce, Jażów, Kurniki, Łozina, Krechów, Żorniska, Jaśniska, Zielów, Monaster, Mokrotyń, Macoszyn, Semrków, Błyszczywody
województwo bełskie
Kobylnic Wołoska, Basznia, Łukawiec, Żuków, Warchrata, Brusno Stare, Prusie, Lubycza, Teniatyska, Nowe Hrebenne, Stare Hrebenne, Ulicko, Ruda, Mosty, Ruda Wołowska, Tarnawska, Werechanie, Niemirów, Zabłocie, Sielec Bieńków, Nieznanów, Czanyż, Ohladów, Opłucko, Szczurowice
ziemia chełmska
Żurawnica, Wola Lipska, Huszczka Wołoska, Olszanka, Żdżanne, Hniszów, Stulno, Łukówek, Bereść, Samarowice
ziemia lubelska
Chrzanów, Goraj, Branew wołowska, Radzięcin
ziemia przemyska
Bircza, Jamna, Trójca, Kopysno, Brylińce, Cisowa, Makowa, Nowe Sady, Sarny, Podbórz, Sokola, Bonów, Bolanowice, Dziewięczyce, Olszany, Humieniec, Czaple, Buniowice, Hubice, Pacław, Smolnia, Starzawa, Terło, Rudawka, Krościenko, Strzelbice, Bilicz, Lenina, Mszaniec, Łużek Górny, Strzyłki, Hołowiecko, Wołcze, Jasienica Zamkowa, Topolnica, Łużek Dolny, Żupanie, Wysocko Wyżne, Komarniki, Wysocko Niżne, Ilniczek, Ilnik, Turka, Isaje, Jawora, Turze, Tuchla, Skole, Synowódzko Niżne, Synowódzko Wyżne, Stynawa Wyżna, Tustanowice, Żulin, Borysław, Podhoradec, Kłodnica, Michałowice, Kobło, Wola Derewna, Derewno, Stronna, Łukawica, Manasterzec, Wola Błażowska, Nowoszyce, czerchawa, Wola, Stupnica, Kotów, Urosz, Wolsza, Łastówki, Podbuż, Jasienica Solna, Uniatycze, Dołhe, Uliczno, Solec, Horucko, Letnia, Hubice, Bolechowice, Medenice, Poczajowice, Bilcze, Delawa, Wownia
ziemia sanocka
Trzcianka, Jaśliska, Wola Sękowa, Odrzechowa,Blizne, Końskie, Hłomcza, Witryłów, Łubno, Hadel Szklarkie, Rudawka, Żohatyń, Lipa, Leszczawa, Brzeżawa, Tyrawa Wołoska, Bezmichowa, Serednica, Stetkowa, Ustianowa, Olszanica, Uherce, Bóbrka, Chrewt, Polana, Żurawin, Turnawa, Wola, Tworylne, Rajskie, Smolnik, Wołkowyja, Solina, Mchawa, Serednie, Żachowczewie, Łukowe, Wola Czaszyńska, Czaszyń, Markowce, Niebieszczany, Morochów, Wola Morochowska, Płonna, Szczawne, Radaszyce
[ Niektóre rodziny pieczętując się herbem Sas ]
(niekoniecznie Wołosi)
Baczyński, Bandrowski, Baraniecki, Bejowski, Berezowski, Bereźnicki, Biernacki, Biliński, Błażowski, Bojarski, Bonowicz, Bosadzki, Broniewicz,Brosznikowski, Bryliński, Brześciański, Buchowski, Buszyński, Chechłowski, Chosłowski, Chrustowski, Cieszkowski, Czajkowski, Czarnowski, Daniłowicz, Daniszowski, Długopolski, Dobrzański, Doliński, Drohomirecki, Dubanowicz, Dubrawski, Duniecki, Dwernicki, Dzieduszycki, Dziedzicki, Grabowiecki, Hołyński, Hordyński, Horodecki, Hoszowski, Huhernicki, Ilnicki, Jurkiewicz, Kaniowski, Kamiński, Kłodnicki, Komarnicki, Kraśnicki, Krechowiecki, Kropiwnicki, Kruszelnicki, Lubieniecki, Łopuszański, Matkowski, Monasterski, Nehrebecki, Nowosielski, Obertyński, Pasławski, Pawlikowski, Podhorodecki, Popiel, Rastawiecki, Rozłucki, Sarnowski, Sasimowski, Skulski, Sozański, Strutyński, Stryjski, Sulatycki, Świstelnicki, Tarnawski, Topolnicki, Tymowski, Tyssowski, Uhrynowski, Ulnicki, Uruski, Winnicki, Wisłocki, Witwicki, Wołosiecki, Wyszyński, Zawisza, Żabiński
(wśród notowanych nazwisk występowały także rodziny pieczętujące się innymi herbami)
Wykorzystane materiały:
Grzegorz Jawor: Osady prawa wołoskiego i ich mieszkańcy na Rusi Czerwonej w późnym średniowieczu
Roman Marcinek, Krzysztof Ślusarek: Materiały do genealogii szlachty galicyjskiej
Encyklopedia WIEM
Internet
