Zasłużona dla Pomorza rodzina Wejherów wywodzi się z Niemiec spod Würzburga w dolinie Menu. Monografię linii katolickiej pt. „Kariera rodu Weiherów 1560-1657”, zwanej tczewską, napisał Stefan Ciara. Opracował on także biogramy najważniejszych przedstawicieli rodu Wejherów herbu własnego Skarżyna ujęte w „Słowniku biograficznym Pomorza Nadwiślańskiego”. Nie będę tu podawał poświadczeń przedstawicieli rodziny z Pomorza, znaleźć je można w pracy S. Ciary i źródłach heraldycznych. Przytoczę tu tylko warianty fonetyczno-graficzne i słowotwórcze ze „Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych”. Wielość tych form pokazuje, że niektórzy się zdeklasowali i nie czują związku z tradycjami ani dziejami swego rodu.
Warianty podane w „Słowniku nazwisk” podzielić można na kilka grup:
- całkiem oryginalne niemieckie: Weiher 174: 5 w woj. bydgoskim, 4 elbląskim, 142 gdańskim, po 4 w warszawskim i gorzowskim, 8 toruńskim, 7 poznańskim;
- z pominięciem niemieckiego niemego h: Weier 85: 1 w woj. bydgoskim, 44 gdańskim, 29 słupskim, po 3 katowickim i łódzkim, 1 toruńskim w wersji niemieckiej i w wersji spolszczonej (pisane przez j) Wejer 381: 8 w woj. bydgoskim, 20 elbląskim, 247 gdańskim, 93 słupskim, 5 olsztyńskim, 4 koszalińskim, 3 toruńskim, 1 skierniewickim;
- zapisy fonetyczne spolszczone: Wajer 752: 201 w woj. bydgoskim, 67 gdańskim, 137 pilskim, 120 włocławskim, 41 konińskim, po 39 w szczecińskim i wrocławskim, 21 katowickim, 15 toruńskim;
- odczytanych na wzór polski tak, jak nazwa miasta założonego przez Jakuba Wejhera: Wejherowo, a więc Wejher 169: 5 w woj. elbląskim, 141 gdańskim, 16 słupskim, 5 warszawskim, 2 wrocławskim;
- z końcówką -s niemieckiej deklinacji mocnej: Wejers 15 w woj. skierniewickim;
- nieortograficznie przez -ch-, a więc zgodnie z wymową, bo na Pomorzu nie rozróżniano h dźwięcznego i ch bezdźwięcznego: Wejcher 2 w woj. katowickim;
- postaci pochodne, utworzone według reguł słowotwórstwa polskiego: za pomocą przyrostka -ski lub -owski: Wajerski 13 w woj. gdańskim, Wejherowski 1 w woj. poznańskim (możliwe, że powstałe od nazwy miasta Wejherowo); Wejerowski 122: 15 w woj. bydgoskim, 1 elbląskim, 2 gdańskim, 1 słupskim, 49 włocławskim, 17 poznańskim, 8 wrocławskim, 7 pilskim, 6 tarnobrzeskim, po 5 ostrołęckim i toruńskim, 4 katowickim, 2 płockim; Wejcherowski 2: po 1 w woj. bydgoskim i poznańskim; Wajerowski 13 w woj. gdańskim; Wajerak 12 w woj. lubelskim; Wajerczyk 19: 13 w woj. bydgoskim, 4 szczecińskim, 2 kieleckim; Wajerowicz 37 w woj. łódzkim.
Wszystkie te warianty wywodzą się od niemieckiego rzeczownika pospolitego Weiher „sadzawka, staw”, wczesnej, bo już w II w. udokumentowanej pożyczki z łaciny vivarium „staw rybny”. Wyraz znany jest na południu i na zachodzie Niemiec, nie spotykany natomiast na wschodzie i na północy. Nazwisko jest więc ogniwem łańcucha nazwisk typu Feld, Wiese, Wald, polskich Pole, Łąka, Las, łacińskich przydomków typu Campestris, Pratensis, Silvestris na określenie tych, co mieszkali obok jakiegoś pola, nad łąką, pod lasem. Są to więc nazwiska odtopograficzne. Podobnie objaśnia niemieckie nazwisko Weiher onomasta niemiecki Zoder, przy czym widzi też możliwość jego powstania od nazwy miejscowej Weihe z sufiksem -er, a stawy rybne próbuje lokalizować w górach Palatynatu. Teoretycznie rzecz biorśc można by powiedzieć, że Weiher to określenie jakiegoś duchownego, uprawnionego do święcenia (potraw, sakramentaliów itp.), powstałe od czasownika weihen „święcić”, jak rzeczowniki Schneider „krawiec” od schneiden „krajać”, Maler od malen „malować”, Springer „skoczek” od springen „skakać”. Jednak słowniki niemieckie takiego rzeczownika nie notują, a sami Niemcy też nie wiążą nazwiska Weiher z tym wyrazem.
Edward Breza
