Na Pomorzu nazwisko Gosz, zapisywane też jako Goss, było szczególnie często poświadczane. Oto np. „Szlachetny pan Jan Szwentzon Goss, kapitan JKM” był właścicielem kilku włók ziemi w Ciechocinie pod Redą. Inne zapisy to Martin Gosch 1747 r. w Niezabyszewie (powiat bytowski), Jakob Gosz 1789 r. w księdze metrykalnej parafii Reda, Christian Gosch 1780 r. w Sierznie (powiat bytowski), Gosch w Tuchomiu 1780, Lorentz Gosch 1661 r. w Struszewie, Johann Gosz 1827 r. w księdze chrztu parafii Chmielno, tamże również Katharina Goszowa 1829 r., Josephus Gosz 1804 r. w księdze parafii Sierakowice, Marianna Goszowa 1814 r., w księdze metrykalnej parafii Św. Trójcy w Wejherowie odnotowani zostali m.in. Johann Gosch 1896 r., Anna Gosch 1894 r., a w parafii Kościerzyna Maryanna Gosz 1900 r. „Słownik staropolskich nazw osobowych” notuje formę Gosz od 1386 r.
„Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” podaje 804 nosicieli nazwiska Goss, z tego 16 w woj. elbląskim, 6 gdańskim, 2 słupskim; 40 Gossa, z tego 11 w woj. elbląskim, tyleż w łódzkim; 2 Gosse w katowickim; 770 Gosz, z tego 51 w woj. bydgoskim, 526 gdańskim, 82 słupskim; 56 Gosch, z tego 30 w woj. gdańskim; 1 Gossmann w woj. katowickim.
Nazwisko Gusz historycznie poświadczone spotkałem tylko jedno: Matisz van der Gusz 1582 r. w Subkowach (powiat tczewski). „Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” notuje 14 nosicieli nazwiska Gusz na Śląsku; 26 Gusza, z tego 12 w woj. częstochowskim, 14 szczecińskim.
Nazwisko Gosz jest zdrobnieniem jednego z dwuczłonowych staropolskich i staropomorskich imion z pierwszym członem gości-. Źródła staropolskie przekazały nam kilka takich imion: Gościlub, skrócone do Golub (stało się ono podstawą nazwy wsi Gołubie w Kartuskiem), Gościmir, Gościrad, Gościsław, Gościwid, Gościwit i Gościwuj. Przyrostek -sz szczególnie często zdrabniał imiona staropolskie, jak Stasz od Stanisława, Bronisz od Bronisława, Godzisz od Godzisława, Chwalisz od Chwalisława, Sulisz od Sulirada, Rasz od Radosława, Wojsz od Wojciecha, Masz od Macieja, Pasz od Pawła.
Od nazwiska Gosz powstały oczywiście formy pochodne, jak Goszek, Goszkiewicz, Goszka.
Z tego przeglądu widać, że wiele naszych współczesnych nazwisk to dawne spieszczone czy skrócone imiona. Omówione tu nazwisko Gosz nie ma zatem nic wspólnego z kaszubskim rzeczownikiem górz, czyli „gniew”, jakby się na pozór zdawać mogło.
Możliwe też jest pochodzenie od członu godzi-, występującego w czasowniku godzić i rzeczownikach zgoda, gody itd. W źródłach staropolskich zapisane zostały imiona Godzimir i Godzisław. Mniej prawdopodobny jest związek tego nazwiska z germańskimi imionami z członem – Gott, tj. Bóg, jak np. Gotfryd, Gotard, Gottesmann, które są tłumaczeniem hebrajskiego imienia Gabriel od geber – „mąż” i El – „Bóg”, czyli „mąż Boży”. W Starym Testamencie tytuł mąż Boży przysługiwał Mojżeszowi i innym osobom.
Nazwisko Gusz jest skrótem jednego z imion chrześcijańskich: Gumbert, Gunter lub też August czy Augustyn. Imię Gumbert lub Gombert dziś nie używane, ale w staropolszczyźnie potwierdzone w XIV i XV w., pochodzi od germańskich rdzeni gund (bitwa, bój) i -bert, tkwiącego w dzisiejszym przymiotniku niemieckim berühmt (sławny). Nosił je św. Gumbert z Senones (łacińska nazwa Sens we Francji), opat, a według niektórych też biskup w Sens (zmarły ok. 675 r.). Imię Gunter, dziś znane jako Günter lub Günther (od niego pochodzi nazwisko Ginter), wywodzi się ze wspomnianego rzeczownika gund i Heer – „wojsko”. Nosił to imię św. Gunter z Dobrowody (Gutwasser) w Czechach, mnich rodem z Turyngii, zmarły 1054 r. Imię Gusz najbardziej kojarzy się z pełnym imieniem Gustaw. To jednak w Polsce używane było dopiero od XIX w. pod wpływem literatury romantycznej (porównaj Gustawa z „Dziadów” Adama Mickiewicza i Gustawa-Gucia ze „Ślubów panieńskich” Aleksandra Fredry).
Edward Breza
