Kwestia przyłączenia Wileńszczyzny do Polski 1920

LITWA ŚRODKOWA I SEJM WILEŃSKI

Kwestia przyłączenia Wileńszczyzny do Polski 1920 – 1922

Niepodległa Polska, tak długo oczekiwana przez męczony 123-letnia niewolą naród polski, kiedy wreszcie wybuchła w 1918 roku (tak zwykło się wtedy nazywać odzyskanie niepodległości), okazało się, że wiele spośród jej dzieci prawdopodobnie zostanie poza granicami nowo powstającego państwa, dotyczyło to również Polaków zamieszkujących Wileńszczyznę. Na taki stan rzeczy wpływało wiele czynników, ale przede wszystkim fakt, że tereny przedrozbiorowej Rzeczpospolitej były zamieszkałe przez kilka narodowości, które w jej ramach tworzyły wspólny organizm. W związku z tym powstało kilka koncepcji reprezentowanych przez główne nurty polityczne tego okresu, dotyczących granic i ziem mających wejść w skład przyszłego państwa.

W dobie odradzania się państwa polskiego istniały dwie główne koncepcje dotyczące przyszłych granic państwowych. Pierwsza z nich, promowana przez narodową demokrację na czele z Romanem Dmowskim, zakładała zasadę inkorporacji ziem byłej Rzeczypospolitej, na której Polacy stanowili większość pod względem potencjału ludzkiego, gospodarczego oraz kulturalnego. Druga z tych koncepcji, tzw. federacyjna, znajdująca swych zwolenników głównie w obozie piłsudczykowskim, mówiła o powstaniu przyszłego państwa polskiego na zasadzie federacyjnej. Według tej teorii II RP miała składać się z terenów Polski właściwej, Rusi oraz byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego podzielonego na trzy części (tzw. koncepcja trójkantonalnej Litwy), tzn. Litwy właściwej, ze stolicą w Kownie – gdzie przeważałby żywioł litewski, Litwy Środkowej (polskiej) – ze stolicą w Wilnie, oraz części białoruskiej – ze stolicą w Mińsku.1

Jednakowoż w odniesieniu do interesujących nas ziem, tzn. Wileńszczyzny (Litwy Środkowej), żadna z tych koncepcji nie mogła być zrealizowana, głównie z powodu postawy Litwinów, którzy upatrywali w Wilnie stolicę swojego przyszłego państwa, przy jednoczesnym całkowitym braku jakichkolwiek powiązań z Polską. Taki stan rzeczy nie mógł być zgodny z racją stanu odradzającej się II RP, dlatego pomiędzy dwoma niegdyś żyjącymi w zgodzie narodami wybuchł konflikt trwający niemal do 1939 roku.

W efekcie takiego podejścia ze strony litewskiej Wileńszczyzna miała być przyłączona do Polski za pomocą akcji zbrojnej, co jednak zostało skomplikowane uwikłaniem państwa polskiego w konflikt zbrojny z sowiecką Rosją oraz zobowiązaniami rządu polskiego złożonymi przez premiera Grabskiego w Spa względem państw zachodnich, które dotyczyły przeprowadzenia na tych terenach plebiscytu. W takich okolicznościach powstaje koncepcja, autorstwa Józefa Piłsudskiego, mówiąca o odzyskaniu tych ziem. „Nie mogąc sam wydać rozkazu, był on zdania, że akcja na Wilno może być wykonana przez quasi-spontaniczne i takoż samodzielne przedsięwzięcie żołnierzy pochodzących z terenów Wileńszczyzny, i pragnących położyć kres panowaniu tam Litwinów pospołu z bolszewikami”.2 Tym samym oznaczało to zerwanie z ideą federacyjną, z którą Piłsudski był związany jeszcze jako młodzieniec i działacz PPS-u.3

7 października 1920 roku między Polską a Litwą podpisany został układ, który zobowiązywał strony do wstrzymania działań zbrojnych, pozostawiając otwartą kwestię przynależności Wilna i Wileńszczyzny.4 Jednakże już 8 października następuje tzw. bunt dywizji litewsko-białoruskiej, dowodzonej przez generała Lucjana Żeligowskiego. Wojska te, działając oficjalnie wbrew woli Naczelnika Państwa, bez trudu zajęły Wilno wraz z Wileńszczyzną.

W godzinach popołudniowych 8 października bez większych starć Żeligowski zajmuje Wilno. Następnego dnia wydaje odezwę „Do ludności Litwy Środkowej”, podpisaną również w imieniu Tymczasowej Komisji Rządzącej przez Witolda Abramowicza, Leona Bobickiego, Mieczysława Engiela, Teofila Szope oraz Aleksandra Zasztowta. Odezwa miała charakter federacyjny, stwierdzono w niej, że ludność zamieszkująca tereny Litwy Środkowej ma dosyć „ handlowania własnym krajem jak bezdusznym towarem lub sprzętem”5, wypomniano również Litwinom przyjęcie Wilna i Wileńszczyzny z rąk bolszewickich („Nie możemy dopuścić do tego, aby rząd litewski wbrew naszej woli otrzymywał tą ziemię od wrogów naszej Ojczyzny w zamian za usługi oddane im w walce z Polską.”)6, i co najważniejsze – zapowiedziano zwołanie przedstawicieli miejscowej ludności, którzy mieliby się wypowiedzieć na temat przyszłego stosunku Litwy Środkowej do Polski i do Litwy Kowieńskiej.

12 października Lucjan Żeligowski, jako naczelny dowódca wojsk Litwy Środkowej, wydał oficjalny dekret nr 1, w którym podaje do wiadomości, że władze zwierzchnią na terenie Litwy Środkowej będzie sprawował On sam jako naczelny dowódca wojsk L.Ś., a władza wykonawcza będzie spoczywać w gestii Tymczasowej Komisji Wykonawczej, co zostało podane do wiadomości w dekrecie nr 2. Stopniowo rozpoczęto czynić przygotowania mające na celu zafunkcjonowanie Litwy Środkowej jako państwa. Stworzono między innymi system sądownictwa (18 listopada), a 7 stycznia 1921 roku przyznano obywatelstwo Litwy Środkowej wszystkim ludziom urodzonym lub mającym posiadłości na terenie L.Ś., jeśli mieszkali tu przed 1 stycznia 1919 roku, mieszkającym przynajmniej pięć lat przed 1 sierpnia 1914 roku oraz pracownikom instytucji państwowych i samorządowych. Ustanowiono również symbole Litwy Środkowej: godło państwowe jako tarczę z Orłem po prawej i Pogonią po lewej stronie, flagę koloru czerwonego z Orłem i Pogonią.

Już 1 listopada w dekrecie nr 11 naczelny dowódca Litwy Środkowej wyznacza wybory do Sejmu w Wilnie z całego terenu Litwy Środkowej na dzień 9 stycznia 1921 roku. Jednocześnie zobowiązywał Tymczasową Komisję Rządzącą do przygotowania ordynacji wyborczej tak, aby ogłoszenie jej nastąpiło nie później niż 28 listopada 1920 roku.

Jednakowoż nie dochodzi do przeprowadzania wyborów w przewidzianym terminie. Złożyło się na to kilka powodów: zaangażowanie w problem Wileńszczyzny państw zachodnich działających pod auspicjami Ligi Narodów, nadzieja na dogadanie się w rozmowach bezpośrednich między Litwą Kowieńską i państwem polskim, a także brak stuprocentowej pewności na wygraną w wyborach przez Polaków.

20 kwietnia 1921 roku w Brukseli dochodzi do rozpoczęcia rozmów polsko-litewskich, które miały się toczyć pod przewodnictwem delegata belgijskiego Paula Hymansa, do rozmów nie zaproszono przedstawicieli Litwy Środkowej, w związku z czym generał Żeligowski zażądał aby do delegatów polskich dołączyć dwóch rzeczoznawców z Litwy Środkowej. Zgoda została wyrażona i do Brukseli wyjechali dwaj przedstawiciele Żeligowskiego: Kazimierz Okulicz i Zygmunt Fedorowicz. Jednakże na miejscu okazało się, że uczestnictwo przedstawicieli Litwy Środkowej jest niemożliwe ze względu na możliwość wykorzystania tego faktu przez Litwinów do zerwania rozmów.

Rozmowy, co nie było trudne do przewidzenia, nie przynosiły większych rezultatów, przyczyną była niezmienna postawa Litwinów wobec sprawy Wilna – domagali się oni oddania tego miasta, ponieważ miała to być przyszła stolica państwa litewskiego. Taki stan rzeczy sprowokował przewodniczącego do wysunięcia własnego projektu porozumienia. 20 maja 1920 roku Paul Hymans, nawiązując do koncepcji Polaków, przedstawił plan przyszłego państwa litewskiego składającego się ze sfederowanych kantonów: kowieńskiego (litewskiego) oraz wileńskiego (polskiego), stolicą federacji miało być Wilno, językami oficjalnymi: polski i litewski, a cała federacja litewska miałaby tworzyć wspólnie z Polską konfederację. Polska propozycję Hymansa przyjęła, Litwa oczywiście odrzuciła, podobnie zresztą jak w przypadku kolejnego projektu tegoż autora.7

Wobec niechęci Litwinów do prowadzenia jakichkolwiek rozmów i nierozwiązania problemu wileńskiego wkrótce zostaje podjęta decyzja o definitywnym przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski, co miało dokonać się zgodnie z wolą zamieszkałej tam ludności. W związku z tym miały zostać podjęte działania w celu przeprowadzenia na tych ziemiach wyborów do Sejmu, który miał podjąć decyzję o przyłączeniu Litwy Środkowej do macierzy.

Jednakże sytuacja w Litwie Środkowej komplikowała się, co było spowodowane głównie obecnością dużej ilości wojska (około 27 000). Dochodziło do burd wywoływanych przez pozostające bez zajęcia wojsko, a także do napadów i morderstw dokonywanych na ludności cywilnej. Dało się również zaobserwować przypadki dezercji żołnierzy wywodzących się z Polski centralnej. Dochodzi więc do przekazania władzy w Litwie Środkowej przez generała Żeligowskiego w ręce prezesa Tymczasowej Komisji Rządzącej Aleksandra Meysztowicza. Wczeżniej jednak Żeligowski zdążył jeszcze wyznaczyć dzień wyborów na 8 stycznia 1922 roku. Meysztowicz po przejęciu władzy wydaje nową ordynację, której ostateczna wersja, oparta na wskazówkach rządu polskiego, zostaje ogłoszona 1 grudnia 1921 roku. Terytorium mające zostać objęte wyborami zostaje powiększone o tereny powiatu lidzkiego i brasławskiego, data wyborów nie ulega zmianie. Został również wydany dekret nr 427 „w przedmiocie postanowień karnych za przeciwdziałanie wyborom do Sejmu.”8

W kampanii wyborczej do Sejmu Wileńskiego aktywnie uczestniczyły, wystawiające własne listy: Polski Centralny Komitet Wyborczy, Rady Ludowe, Polskie Stronnictwo Ludowe, Polski Związek Ludowy „Odrodzenie”, Polska Partia Socjalistyczna, Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy i Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy. Litewska Partia Komunistyczna, choć początkowo zamierzała wystawić tzw. Listy Robotnicze, później w odezwach, które w języku białoruskim, litewskim, polskim, rosyjskim i żydowskim wydawał Komitet Wileński, wezwała, by do urn nie iść.9

Najliczniejszym i cieszącym się dużą popularnością był Polski Centralny Komitet Wyborczy. Tworzyły go trzy stronnictwa: Związek Ludowo-Narodowy, Chrześcijańsko-Narodowe Stronnictwo Pracy i Narodowe Zjednoczenie Ludowe. Liderami tego bloku byli: Aleksander Zwierzyński, Feliks Raczkowski, ks. Ignacy Olszański, Mieczysław Engiel i Stanisław Brzostowski. PCKW 2 grudnia opublikował odezwę programową, w której czołowe miejsce zajmował postulat bezwarunkowego i jak najszybszego wcielenia Litwy Środkowej do Polski.

Kolejnym ugrupowaniem pod względem wielkości były Rady Ludowe. Wywodziły się one z utworzonego jeszcze przed wyborami Towarzystwa Straży Kresowej. Liderem tego ugrupowania był Józef Małowieski. Dla propagowania programu wydawano tygodnik „Rada Ludowa.” W jego pierwszym numerze został opublikowany program, którego główną tezą było doprowadzenie do wcielenia Ziemi Wileńskiej do Rzeczpospolitej Polskiej. „Jesteśmy takimi samymi Polakami jak ci spod Warszawy, Krakowa i Poznania. Chcemy mieć takie same prawa jak oni i obowiązki.”10 Członkowie Rad Ludowych podkreślali również ludowy charakter swojego ugrupowania. Rady Ludowe są przedstawicielstwem najszerszych mas ludowych Ziemi Wileńskiej, stoją i stać będą zawsze na straży interesów ludu.”11

Kolejnym ugrupowaniem o podobnym charakterze społecznym było Polskie Stronnictwo Ludowe, które było de facto grupą autonomiczną działającego w Polsce PSL „Piast”. Powstało na terenie Wileńszczyzny 8 września 1921 roku, a jego liderem był adwokat Bronisław Krzyżanowski. Do ważniejszych działaczy tego ugrupowania należy zaliczyć również Mariana Świechowskiego, znanego miejscowego polityka i działacza społecznego, któremu wileński PSL zawdzięcza ostateczny rys swojego programu, gdzie była mowa o autonomii Wileńszczyzny w ramach państwa polskiego.

Z tego samego nurtu co PSL wywodziło się kolejne ugrupowanie: Polski Związek Ludowy „Odrodzenie” – wileńska mutacja PSL „Wyzwolenie”. W swoim programie mówił o połączeniu całej historycznej Litwy z Polską, uwarunkowane jednak dążeniami poszczególnych narodowości zamieszkujących te tereny – w najgorszym wypadku miało to być przyłączenie tych ziem, gdzie ludność polska stanowiłaby większość. Działacze tego ugrupowania zwracali szczególną uwagę na poszanowanie wszystkich mniejszości zamieszkujących sporny teren. Mówiono również o autonomii Wileńszczyzny na kształt autonomii na Śląsku. Głównymi działaczami tej organizacji byli Stefan Mickiewicz i Ludwik Chomiński.

Autonomicznym stronnictwem na Wileńszczyźnie była Polska Partia Socjalistyczna (pełna nazwa: Polska Partia Socjalistyczna Litwy i Białorusi). Grupowała ona radykalnych zwolenników autonomii Wileńszczyzny w ramach państwa polskiego. Liderami PPSLiB byli Aleksander Zasztowt i Stanisław Bagiński.

Polskie Stronnictwo Demokratyczne przemienione zostało na okres wyborów w Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy. Do głównych przedstawicieli tej organizacji należy zaliczyć: Witolda Abramowicza oraz Jana Piłsudskiego, brata Naczelnika Państwa. Byli oni zwolennikami federacyjnego zjednoczenia z Polską.

Ostatnim ugrupowaniem biorącym udział w wyborach był Narodowy Bezpartyjny Polski Komitet Wyborczy. Został on utworzony w celu wzięcia udziału w wyborach przez organizacje takie jak: Liga Robotnicza, Związek Obrony Woli Ludności Należenia do Polski oraz osoby nie zrzeszone ze środowisk kupieckich, inteligenckich, kolejarskich i robotniczych. Domagali się przyłączenia Wileńszczyzny do Polski bez jakichkolwiek zastrzeżeń.12

Wybory odbyły się zgodnie z planowanym terminem 8 stycznia 1922 roku. Udział poszczególnych mniejszości był ograniczony na skutek utożsamienia tego przedsięwzięcia z uznaniem Litwy Środkowej, na co zdecydowanie nie chcieli się zgodzić Litwini. Tak więc ogólna frekwencja wyborcza wyniosła 63,9%, w tym 41% Białorusinów, 15,3% Żydów, 8,2% Litwinów.13

Największą ilość mandatów – co zresztą było do przewidzenia – uzyskały Polski Centralny Komitet Wyborczy – 43 oraz Rady Ludowe – 34. Polskie Stronnictwo Ludowe uzyskało 13 mandatów, Polski Związek Ludowy „Odrodzenie” – 9, Polski Demokratyczny Komitet Wyborczy – 4, a Polska Partia Socjalistyczna Litwy i Białorusi – 3 mandaty.14

Pierwsze posiedzenie Sejmu Wileńskiego odbyło się 1 lutego 1922 roku w sali Teatru na Pohulance. Otworzył je prezes TKR Aleksander Meysztowicz i przekazał kierownictwo najstarszemu posłowi, arcybiskupowi Karolowi Hryniewickiemu. Marszałek został wybrany po trzech głosowaniach 3 lutego i został nim poseł z ramienia Rad Ludowych, Antoni Łokuciewski, dzięki poparciu większości lewicy, wyprzedzając 13 głosami Witolda Bańkowskiego, wystawionego przez stronnictwa narodowe.

Od pierwszej chwili dokonał się podział na frakcje: prawicową – Zespół Stronnictw Narodowych, posiadającą 43 posłów w 106 osobowym parlamencie, lewicową – Rady Ludowe z 34 posłami, lewicową – Biuro Prac Politycznych – skupiającą pozostałe ugrupowania, posiadające 28 posłów, a więc zdecydowaną mniejszość. Taki rozkład mandatów decydował z góry o przyszłości Litwy Środkowej.

Rozpoczęły się prace nad uchwałą orzeczeniową. Od samego początku wybuchł konflikt między lewicą i prawicą dotyczący czasu trwania Sejmu Wileńskiego. Prawica domagała się natychmiastowego rozwiązania tego organu po wysłaniu delegacji z uchwałą orzeczeniową do Warszawy, lewica dążyła do możliwości ratyfikacji bądź odrzucenia propozycji Sejmu Ustawodawczego obradującego w Warszawie. W rzeczywistości działania te były inspirowane przez rząd polski, który dbał o wizerunek całej inicjatywy na arenie międzynarodowej.

Ostatecznie historyczne posiedzenie Sejmu Wileńskiego odbyło się 20 lutego 1922 roku. Po przegłosowaniu wniosków mniejszości uchwalono większością głosów wniosek o zjednoczeniu Wileńszczyzny z Polską. Za opowiedziało się 96 posłów, wstrzymało się 6. Sekretarz odczytał listę głosujących, po czym uroczyście oświadczył: „Od tej chwili Ziemia Wileńska stanowi jedną, nierozdzielną całość z Rzeczpospolitą Polską.”15 Po przyjęciu fundamentalnej uchwały o przynależności Ziemi Wileńskiej do Polski Sejm rozpoczął prace nad wypracowaniem odpowiedniej formuły tej przynależności. 26 lutego podjęto uchwałę w tej sprawie. Rozstrzygnięto również kwestie rozwiązania Sejmu Wileńskiego. Miało to nastąpić na skutek uchwały Sejmu w Wilnie, na mocy uchwały Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej lub z chwilą przyjęcia posłów Ziemi Wileńskiej do składu Sejmu RP.

1 marca przystąpiono do wyborów delegatów do Sejmu Ustawodawczego, otrzymując następujące wyniki: z Zespołu Stronnictw Narodowych wybrano 8 delegatów, z Rad Ludowych – 5, z bloku lewicy – 7. Zamykając posiedzenie Marszałek Łokuciewski stwierdził, że prace Sejmu Wileńskiego zostały zakończone, zapowiadając bliską już chwilę objęcia Ziemi Wileńskiej przez władze Rzeczpospolitej Polskiej.16

22 marca Sejm Ustawodawczy przyjął do wiadomości uchwałę Sejmu Wileńskiego oraz wezwał rząd do przejęcia władzy na terenach Ziemi Wileńskiej. Uznał również delegację Sejmu w Wilnie za posłów na Sejm Ustawodawczy RP. 24 marca 1922 roku marszałek Sejmu Wileńskiego Antoni Łokuciewski rozwiązał Sejm w Wilnie.

Fakt zaistnienia tworu państwowego nazwanego Litwą Środkową, a także przeprowadzonych na terenie tego quasi-państwa wyborów do Sejmu Wileńskiego, to jeden z głównych zarzutów litewskich dotyczących tego okresu historii stosunków polsko-litewskich. Nowo powstałe państwo litewskie przez całe niemal dwudziestolecie międzywojenne wysuwało pretensje do Wilna oraz otaczających je terenów, nie uznając nawet woli ludności tych terenów, która w zdecydowanej większości była narodowości polskiej, a która dzięki zaistnieniu Litwy Środkowej i wyborom do Sejmu Wileńskiego miała możliwość wypowiedzenia się w kwestii przynależności państwowej. Odsunąwszy na bok problem dochodzenia, kto miał większe prawa do Wilna, pomimo że cały proces ustanowienia na tych terenach państwowości był sfingowany, należy podkreślić, że ostateczny rezultat tego przedsięwzięcia był jak najbardziej prawomocny, ponieważ podjęty na drodze bezpośredniej woli ludności zamieszkującej te ziemie, a reprezentowanej przez demokratycznie wybranych posłów na Sejm Wileński.

1 Aleksander Srebrakowski, Sejm Wileński 1922 roku – idea i jej realizacja, Historia, nr XCIX, Wrocław 1993, s. 46. 2 Zenon Krajewski, Geneza i dzieje wewnętrzne Litwy Środkowej (1920-1922), Lublin 1996, s. 36. 3 Janusz Cisek, Kilka uwag o myśli federacyjnej Józefa Piłsudskiego, Międzymorze – Polska i kraje Europy środkowo-wschodniej XIX-XX wiek, Warszawa 1995, s. 91-99. 4 Henryk Wisner, Litwa – dzieje państwa i narodu, Warszawa 1999, s. 176. 5 Aleksander Srebrakowski, op. cit., s. 40-41. 6 Ibidem. 7 Stanisław Mackiewicz (Cat), Historia Polski, Londyn 1992, s. 155. 8 Aleksander Srebrakowski, op.cit., s. 57. 9 Henryk Wisner, op. cit., s. 181. 10 Aleksander Srebrakowski, op. cit., s. 61. 11 Ibidem, s. 62. 12 Ibidem, s. 60-66. 13 Zenon Krajewski, op. cit., s. 99-100. 14 Henryk Wisner, op. cit., s. 182. 15 Zenon Krajewski, op. cit., s. 105. 16 Ibidem, s. 108.

Maciej Roman

Źródło: www.bezuprzedzen.pl