Wielkanoc
Wielkanoc i Wielki Tydzień to centralne punkty wielotygodniowego okresu wielkanocnego. Okres wielkanocny rozpoczyna się uroczyście Środą Popielcową rozpoczynającą Wielki Post, kończy Świętem Zesłania Ducha Świętego.
Niedziela Palmowa
Niedziela Palmowa zwana też Kwietną lub Wierzbną, otwiera Wielki Tydzień – cykl obrzędów i uroczystości związanych z Wielkanocą. Jest to ostatnia niedziela Wielkiego Postu. Najważniejszą uroczystością kościelną Niedzieli Palmowej są procesje z palmami. Procesje te upamiętniają triumfalny wjazd Jezusa Chrystusa do Jerozolimy, do której przybył wraz z uczniami na święto Paschy. Jezusa Chrystusa witały tłumy mieszkańców wołających „Hosanna synowi Dawidowemu, błogosławiony, który idzie w Imię Pańskie dla naszego zbawienia” i rzucające mu pod nogi gałązki palmowe i rozścielających przed nim na drodze swoje płaszcze.
Procesje upamiętniające wjazd Jezusa do Jerozolimy chrześcijanie jerozolimscy obchodzili już w IV wieku. Od V i VI wieku cały Kościół zachodni wprowadził je do swoich zwyczajów. Natomiast w XI wieku wprowadzono do liturgii Niedzieli Palmowej obrzęd święcenia gałązek zielonych, czyli palm wielkanocnych. Palmy są święcone na każdym nabożeństwie w Niedzielę Palmową zaś po sumie mają miejsce uroczyste procesje z palmami.
Palmy wielkanocne
Polskie palmy wielkanocne najczęściej mają postać smukłych, wąskich bukietów. Tradycyjnie palmy składają się z gałązek wierzbowych, które na wiosnę obsypane są baziami (kotkami). Wierzba wiosenna symbolizuje odradzające się życie, zmartwychwstanie, gdyż rośnie w najbardziej niesprzyjających warunkach a ucięte gałązki wierzbowe pozostawione w wilgotnym miejscu lub włożone do wody czy ziemi, szybko wypuszczają młode, zielone listki.
Do palmy wkładane są różne rośliny wiecznie zielone – gałązki tuji, bukszpanu, cisu, borówki, dekorowane suszonymi i kolorowanymi kwiatami i kłosami zbóż.
Bardzo dużą popularność zyskały palmy z wileńszczyzny, mające postać nie rozłożystych bukietów lecz „wałków” – kwiatów, traw, zbóż i innych roślin misternie owijanych wokół kijka lub patyka.
Po poświęceniu palmą uderzano się mówiąc przy tym „palma bije, nie zabije” lub „palma bije ,nie ja biję”.
Zwyczaje palmowe
Religijny sens palmy związany jest z publicznym niesieniem jej do kościoła na przywitanie Jezusa Chrystusa. Z religijnego punktu widzenia palmy powinny zostać rzucone podczas uroczystej procesji na ziemię. Podstawowym zwyczajem palmowym jest jednak symbolika ludowa nadająca poświęconej palmie moc uzdrawiającą i ochronną. Dlatego też palmami używanymi jako kropidła skrapiano wodą święconą domostwo i obejścia, gałązki z palm wkładano w rogach pól aby chronić plony. Palmy zatykano za święte obrazy lub nad wejściami do domów, układano z palm krzyże. Miało to chronić dom od pożaru i wszelkiego zła. Gdzieniegdzie zjadano też po bazi co miało chronić przed chorobami.
Wielki Tydzień
Całą Polska, bez wyjątków, bardzo uroczyście obchodziła i obchodzi Wielki Tydzień – ostatni tydzień Wielkiego Postu, poprzedzający Wielkanoc. Wielki Tydzień zamknięty jest pomiędzy Niedzielą Palmową a niedzielą Wielkanocną. Kolejne dni tygodnia noszą nazwy Wielkich, czyli Wielki Poniedziałek, Wielki Wtorek,… Jest to czas szczególny, związany z Męką Pańską i oczekiwaniem na Zmartwychwstanie. Z jednej strony jest to czas smutku i postu, z drugiej strony czas radosnego oczekiwanie na Zmartwychwstanie. Wielki Tydzień charakteryzuje się bardzo bogatą liturgią oraz licznymi zwyczajami domowymi, rodzinnymi, tradycjami ludowymi i intensywnymi przygotowaniami do Wielkanocy (z porządkami wiosennymi włącznie). Szczególnie bogate duchowo jak i w oprawie zewnętrznej są dni: Wielki Czwartek, Wielki Piątek oraz Wielka Sobota. Uroczystości religijne i związane z nimi obrzędy nazywane sa Triduum Paschalnym.
Charakterystycznym obrzędem jest obmywanie nóg w Wielki Czwartek. Zwyczaj ten był obecny również na dworze króla Stanisława Augusta, na którego dworze obmywano nogi 12 biedakom, starcom. Był to znak chrześcijańskiej pokory, miłości bliźniego i braterstwa. Biedaków ugaszczano i hojnie obdarowywano. Sam król Stanisław August usługiwał biedakom przy stole.
Ludowe zwyczaje
Zanikł już zupełnie zwyczaj kołatania i hałasowania po wieczornej ciemnej jutrzni, gdy księża po zgaszeniu świec uderzają mszałami o blaty na pamiątkę chaosu jaki zapanował wśród apostołów po pojmaniu Jezusa Chrystusa. Wtedy młodzież biega łą po wsi stukając kilami w płoty i furtki z okrzykami że wyganiają diabła.
Powszechnym zwyczajem były judaszki, zwyczaj palenia i niszczenia kukieł Judasza, znany szeroko od XVIII wieku. Kukły wypychano, wieszano na drzewie. Po całodziennym wiszeniu w Wielki Czwartek kukłę Judasza odcinano ze stryczka, wleczono ulicą i okładano kijami i obrzucano kamieniami. Dochodząc do rzeki kukłę rozrywano, podpalano i płonącą wrzucano do wody. Widoczna jest tutaj analogia do topienia Marzanny.
W niektórych regionach (ziemia sądecka) zgarniano sterty zeszłorocznych liści i podpalano je po zmroku. Zwyczaj ten nazywano paleniem Judasza.
Anegdotycznym wręcz jest mniemanie o myciu się jeden raz do roku dawnych mieszkańców Polski. A jest to bardzo powszechny zwyczaj aby wczesną wiosną, w Wielki Czwartek (najpóźniej rano w Wielki Piątek) obmyć sie a najlepiej wykąpać w bieżącej wodzie, czyli w jeziorze, rzece lub strumieniu. Tym obmyciom i kąpielom przypisywano działanie oczyszczające. Miały również dodawać urody i powabu.
Obyczaje obrzędowe
Zwyczajami związanymi wprost z Męką Pańską było biczowanie się. Zwyczaj ten przyjęty z Zachodu szybko zanikł, bo już w XVIII wieku. Powszechnym aż do XVIII wieku był za to zwyczaj pochodów pokutnych i leżenia krzyżem w kościele.
Wiecznie żywa jest natomiast tradycja Grobów Chrystusa. Groby takie odsłaniane są w każdym kościele po liturgii w Wielki Piątek. Groby były pięknie przystrajane i pełniono przy nich nieprzerwanie straż z adoracją aż do Rezurekcji. Nawiedzanie grobów połączone z adoracją jest i dzisiaj żywym zwyczajem.
Pątnicy
Do dzisiaj zachował się zwyczaj pielgrzymowania do Kalwarii Zebrzydowskiej, do sanktuarium pasyjnego pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej. Powstało ono na początku XVII wieku, dzisiaj stanowi zespół 42 kaplic i kościołów, Droga Krzyżowa ze ścieżkami i stacjami Męki Pańskiej. Przez cały Wielki Tydzień odbywają się tu wydarzenia znane z Pisma Świętego, od wjazdu Chrystusa do Jerozolimy aż po śmierć krzyżową. Największe uroczystości odbywają się w Wielki Piątek, w których udział biorą tłumy pątników i turystów.
Zwyczaje
Wśród innych zwyczajów największym jest przygotowywanie pisanek, święcenie ognia w Wielką Sobotę, święcenie pokarmów. Dawniej pokarmy święcone było w dworach i domach, na wsiach pokarmy znoszono do zamożniejszych gospodarzy których nawiedzał ksiądz. Stałym elementem był baranek – z ciasta lub masła.
Ukoronowaniem Wielkiego Tygodnia była i nadal jest Rezurekcja – msza rezurekcyjna w Wielką Niedzielę gromadząca nieprzebrane tłumy wiernych, połączona z uroczystą procesją której towarzyszyły salwy wystrzałów i petard. Po Rezurekcji wierni udają się na tradycyjne wielkanocne śniadanie na którym domownicy dzielą się cząstkami poświęconych jaj. Tradycyjnym przywitaniem jest „Chrystus Pan zmartwychwstał!”, na co odpowiadano: „prawdziwie zmartwychwstał!”. Wielkanocne śniadanie trwa wiele godzin zastępując obiad. Podczas całej uczty na środku stołu stał wypiekany w specjalnej formie baranek Angus Dei (bądź maślany, ugnieciony w tej samej formie). Zakończeniem Wielkiego Tygodnia w zwyczajach ludowych jest „lany poniedziałek” – zwyczaj oblewania się wodą.
Kuchnia wielkanocna
Swoim bogactwem, smakiem kuchnia wielkanocna nie ma sobie równej. Różnorodność potraw, ich wyszukanie i staranność przyrządzania stanowiły o wielkiej wadze Wielkanocy, zwłaszcza były wyrazem wielkiej radości ze Zmartwychwstania Pana. Opis „święconego” i jego przygotowań to już całkiem osobna, smakowita historia…
Wielkanoc w poezji
Zobacz piękny wiersz Bronisławy Sibig „Wielkanoc„.
