Zygmunt Gloger – Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Część III

Zygmunt Gloger Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903

CZĘŚĆ III.

Kościół – Dyecezye – Klasztory w dawnej Polsce.

Dyecezye i biskupstwa w okresie Piastów.

W wiekach dawnych życie kościelne z państwowem łączyło się najściślej we wszystkich kierunkach. Cała cywilizacya i wszystkie warunki jej postępu – powiada uczony niemiecki Zeissberg – leżały wtedy zawarte jedynie i wyłącznie w chrześcijaństwie. Kościół przynosił ludom nieoświeconym pierwiastki oświaty i ludzkości, uobyczajenia, braterstwa i okiełznania instynktów zwierzęcych; zagrzewał do wielkich czynów, uświęcał rodzinę i pracę. Wszystkie szkoły, uniwersytety, szpitale i instytucye dobroczynne były obsługiwane w średnich wiekach wyłącznie przez duchowieństwo. Tylko duchowni zajmowali się naukami, pisaniem i gromadzeniem ksiąg, a nawet przeważnie: malarstwem, budownictwem i ogrodnictwem, byli statystami i dziejopisarzami, dyplomatami i prawoznawcami, a prawo państwowe i kościelne stanowiły tylko dwa odłamy jednego organizmu. Wobec podobnego stanowiska, jakie zajmował w przeszłości Kościół, koniecznem tu jest podaniegeograficznych wiadomości o tak potężnym czynniku cywilizacyjno-dziejowym, a mianowicie o jego dyecezyach biskupich, zakonach i ich prowincyach.

Mieczysław I, przyjmując chrzest w roku 966, życzenie swoje otrzymania biskupstwa dla Polski mógł przedłożyć tylko cesarzowi Ottonowi, to też z ramienia ottonowego przybył do Polski, nad Wartę, pierwszy biskup, Jordan, w roku 966 lub 967. Data więc powyższa uważaną jest za założenie biskupstwa Poznańskiego, lubo Jordan nie był właściwie biskupem poznańskim, lecz wogóle polskim, biskupem wszystkich chrześcijan, jakich w państwie Mieszka znalazł lub nawrócił. Tytuł zaś biskupa poznańskiego otrzymał dlatego, że w Poznaniu była jego główna siedziba. Następca Jordana, Unger (od roku 982 do 1012), jeszcze w roku 1000 był jedynym biskupem na całą Polskę. W chwili śmierci Mieszka (r. 992) zakres działania biskupa polskiego musiał obok Wielkopolski obejmować Kujawy i Śląsk. Czy zaś rozciągał się na Mazowsze, ziemię Krakowską i Sandomierską, nic o tem na pewno nie wiadomo. Mieczysław, umierając, podzielił państwo swoje, zwyczajem słowiańskim, między synów. Rychło jednak zajął Bolesław (Chrobry) dzielnice braci; przed rokiem 997 Pomorze, a niedługo potem ziemię Krakowską. I on, podobnie jak ojciec, uważał chrześcijaństwo za konieczny warunek pomyślnego rozwoju państwa, starał się więc nadzwyczaj gorliwie o utwierdzenie i rozwój Kościoła w swych dzielnicach. Aby wyzwolić go z pod wpływu niemieckiego (należał bowiem do prowincyi magdeburskiej), Bolesław nawiązał stosunki wprost z Rzymem i udawał się do klasztorów włoskich o misyonarzy. Na jednym z synodów rzymskich uchwalono, w miejsce magdeburskiej, założyć dla Polski nową, jej własną metropolię, i przyjęto plan Bolesława podziału jego kraju na dyecezye. Gaudenty uzyskał sakrę biskupią i już jako arcybiskup gnieźnieński wymieniony jest w Rzymie w grudniu roku 999, kiedy wybierał się z Ottonem III w drogę do grobu św. Wojciecha do Polski. Zorganizowanie nowej prowincyi kościelnej i oznaczenie granic dyecezyi nastąpiło podczas zjazdu Ottona w Gnieźnie, w marcu roku 1000. Wówczas odbył się i synod kościelny, gdyż Ottonowi towarzyszyli kardynałowie.

Po wprowadzeniu na arcybiskupstwo gnieźnieńskie Gaudentego, odbył się akt konsekracyi nowych biskupów: Poppona dla Krakowa, Jana dla Wrocławia i Reinberga dla Kołobrzega na Pomorzu. Wtedy też określono granice biskupstwa Poznańskiego, obejmującego dotąd całą Polskę, lecz Ungera, biskupa poznańskiego, który nie godził się na uszczuplenie swych praw, pozostawiono i nadal w związku metropolitalnym magdeburskim. Tak więc Otton III z Bolesławem Wielkim podzielili Polskę roku 1000 na pięć biskupstw: Poznańskie, Gnieźnieńskie, Krakowskie, Wrocławskie i Kołobrzeskie czyli Pomorskie. Podział ten dyecezyalny odpowiadał podziałowi politycznemu i szczepowemu. Dyecezya Wrocławska obejmowała ziemie śląskie (a mianowicie wymienione później roku 1155 kasztelanie: Ryczyn, Cieszyn, Gołeszyce, Odmuchów, Warta, Niemcy, Gramolin, Strzygoń, Świdnica, Wlom, Godzinice, Sobolewsk, Głogów, Seitsch, Milicz i Gradinice); Krakowska: ziemię krakowską, wiślicką i sandomierską; Kołobrzeska: pomorska ze wschodnią granicą po Wisłę. Przy dyecezyi Poznańskiej w czasie tworzenia roku 1000 Gnieźnieńskiej (jak mniema profesor Abraham) pozostawiono ziemie mazowieckie, z których później powstał archidyakonat Warszawski. Do dyecezyi Gnieźnieńskiej w roku 1136 należały następujące kasztelanie: Gniezno, Ostrów na jeziorze Lednicy, Łekno, Nakło aż do rzeki Plitwicy, Ląd, Kalisz, Czestram, Ruda, Znin, część kasztelanii Milicz poza rzeką Bober, Sieradz, Spicymierz, Małogość, Rosprza, Łęczyca, Welborz, Żarnow, Skrzynno, Chrząstów aż do Wisły. Plan podziału Polski na dyecezye i ustanowienia metropolii wyszedł najprawdopodobniej z inicyatywy Bolesława Wielkiego, jako władcy państwa i właściwego fundatora katedr. Pragnąc budowę Kościoła polskiego wzmocnić, prosił Bolesław wracającego do Włoch Ottona o przysłanie stamtąd zakonników, którzyby, zakładając klasztory, w pracy około ugruntowania chrześcijaństwa w Polsce pomocnymi być mogli. Jakoż na wezwanie Ottona dwóch towarzyszy świętego Romualda: Jan i Benedykt, oświadczyli swoją ku temu gotowość, a cesarz, zaopatrzywszy ich w potrzebne księgi i sprzęty kościelne, wyprawił do Polski. Z nimi miał się również połączyć młody, pełen żarliwości religijnej zakonnik, Bruno. Lecz, gdy pierwsi dwaj, oczekując w podróży na Brunona, ponieśli śmierć męczeńską, Bruno zyskał w Polsce stały punkt oparcia i podstawę do swej działalności, zakończonej także śmiercią roku 1009.

Być może – powiada uczony badacz stosunków kościelnych w Polsce – że Bolesław jeszcze to lub owo biskupstwo inne ufundował, ale dowodu na to dotąd nie ma żadnego. – Działalność jednak jego syna, Mieczysława II, w sprawach kościoła polskiego nie musiała być skąpą w rezultaty, skoro na zachodzie stała się głośną w owych czasach. Matylda, siostra cesarzowej Gizeli, nazywa Mieszka II „założycielem wielu kościołów”. Zdaje się, że mnogie kościoły, których erekcye przypisywano w późniejszych czasach Mieczysławowi I, powstały z fundacyi jego wnuka, Mieczysława II. W świetlepodobnych o nim wzmianek nabiera pewnej wiarogodności wiadomość Kroniki Wielkopolskiej, że Mieszko II założył biskupstwo kujawskie. Celem założenia tego biskupstwa było zapewne chrystyjanizowanie Pomorza, gdyż biskupstwo kołobrzeskie, pomimo gorliwej pracy Reinberna, wśród ludu zupełnie jeszcze pogańskiego, nie mogącego się pogodzić z absolutną władzą Piastów i nową ich wiarą, utrzymać się nie mogło. Nic dziwnego, że stało się to na Pomorzu, skoro i we właściwej Polsce nie było wiele lepiej. „Po śmierci Mieszka II, jeszcze podówczas w Polsce żyli zapewne starcy, którzy pamiętali książąt, składających bogom rodzinnym ofiary, a w święta pogańskie, po poświęconych gajach i uroczyskach, nieraz się zbierały gromady ludu, niezadowolone z nowego stanu rzeczy, wyczekujące stosownej chwili do zrzucenia gniotącego jarzma ładu, wprowadzonego silną organizacyą państwową i kościelną. Niepowodzenia i klęski, które zewsząd spadały na Mieszka II, podsycały coraz więcej chęć przewrotu, a gdy i Mieszka nie stało, reakcya, głównie przeciw kościołowi skierowana, groźną podniosła głowę”. A więc biskupi i kapłani pomordowani, kościoły opustoszałe, oto obraz, jaki przed nami roztaczają wiadomości z tych czasów. Wzniesiona szczodrą i rozumną dłonią trzech pierwszych chrześcijańskich Piastów (dziada, syna i wnuka) budowa kościoła polskiego runęła w gruzy i wątpić należy, czy wśród tej zawieruchy ostała się choć jedna z polskich katedr. Czesi, korzystając z tych wewnętrznych zamieszek w Polsce, przedsięwzięli łupieski na nią najazd, mając głównie na celu bogactwa kościołów katedralnych.

Zadanie prawego dziedzica tronu, któremu wdzięczna potomność w najbliższych zaraz czasach dała przydomek Odnowiciela, nie musiało być łatwem. Co jedna chwila żywiołowego przewrotu zniszczyć potrafi, to żeby naprawić, potrzeba zawsze potem pracy wielu pokoleń. Zresztą Kazimierz nie owładnął od razu całą Polską, ale musiał stopniowo dzielnicę jednę po drugiej z rąk anarchii odbierać i do posłuszeństwa zmuszać, a Śląsk dopiero ku końcowi swych rządów odzyskał. To też wiadomem jest na pewno istnienie za Kazimierza Odnowiciela tylko dwóch katedr: wrocławskiej i krakowskiej. Gnieźnieńską konsekrowano dopiero za jego następcy, a nazwiska nowych arcybiskupów gnieźnieńskich i biskupów poznańskich posiadamy dopiero z końca XI wieku. Wysłani do Polski legaci przez największego z papieżów, Grzegorza VII, który zasiadał na stolicy apostolskiej od roku 1073 do 1085, odbudowali dawną organizacyę kościelną, z tą, jak się zdaje, zmianą, że w miejsce katedry kruszwickiej, czyli kujawskiej, utworzono biskupstwo płockie w ziemi, która była siedliskiem buntu przeciw Kazimierzowi. Gdy w roku 1112 Gallus pisał swoją kronikę, poświęcił ją episkopatowi polskiemu, wymieniając: arcybiskupa gnieźnieńskiego Marcina, biskupa płockiego Szymona, poznańskiego Pawła, krakowskiego Maura i wrocławskiego Żyrosława. Gdyby biskupów polskich było wówczas więcej, toby uczony kapłan nie ubliżał im, pomijając milczeniem.

Dalsza organizacya dyecezyalna była już dziełem Bolesława Krzywoustego, a pierwsze wzmianki o biskupstwach: pomorskim, włocławskim i lubuskiem (za Odrą) z ostatnich lat jego rządów pochodzą. Pierwszym znanym biskupem włocławskim jest Swidger, który w roku 1113 wraz z pierwszym znanym biskupem lubuskim, Bernardem, dokonał poświęcenia kościoła klasztornego panien Premonstratentek w Strzelnic kujawskiem. Ponieważ dyecezya kujawska najprzód miała swoją katedrę w Kruszwicy, która za biskupa Onolda odrodziła się we Włocławku, dochowała się przeto w starych dokumentach pewna plątanina w nazywaniu tej dyecezyi i jej biskupów. Biskupstwo „włocławskie” i lubuskie powstało niewątpliwie w roku 1124. Pierwsza próba Bolesława Krzywoustego wysłania na zawojowane Pomorze w roku 1122 biskupa Bernarda, Hiszpana, na misyę apostolską wśród Pomorzan, wypadła niepomyślnie. Wtedy zwrócił się Krzywousty do dawnego swego nauczyciela, świątobliwego biskupa bamberskiego, Ottona, z propozycyą apostolstwa na Pomorzu. Otto chętnie przyjął wezwanie, a praca jego nie była bezowocną, bo niemal w pół roku dokonał nawrócenia Pomorza. W głównych miastach, Szczecinie i Wolinie, pierwsze stanęły kościoły, a umieszczeni tam duchowni mieli dalej prowadzić dzieło, tak pomyślnie rozpoczęte. Chwila to byłastanowcza do dalszego rozwinięcia organizacyi Kościoła polskiego w ziemiach od niedawna pozyskanych, a tem samem silniejszego związania ich z Polską. Wówczas to dla wschodniej części Pomorza, przyłączonej do Polski, założył Bolesław biskupstwo we Włocławku, a dla części ziemi Lutyków, odzyskanej na Niemcach, biskupstwo w Lubuszu. Ustanowieniem biskupstwa lubuskiego i włączeniem go do metropolii gnieźnieńskiej, chciał Krzywousty skutki prawne darowizny tej ziemi przez cesarza arcybiskupstwu magdeburskiemu ubezwładnić. Tak samo przez zobowiązanie księcia pomorskiego, Warcisława, do opłaty na rzecz katedry gnieźnieńskiej, pragnął Krzywousty zaznaczyć, że Pomorze pod względem kościelnym podlega metropolii gnieźnieńskiej i że biskupstwa na tej ziemi założone, maja być biskupstwami polskiemi. Papież Innocenty II konsekrował Adalberta, wybranego przez Bolesława Krzywoustego i księcia Warcisława na biskupa pomorskiego. Było to ostatnie biskupstwo, które na obrębie metropolii gnieźnieńskiej (w wieku XII) powstało. Jest rzeczą najpewniejszą, że za czasów Krzywoustego jeszcze w Polsce podziału na parafie i okręgi plebańskie nie było. Nawet w Czechach, które wcześniej, niż Polska, poczęły rozwijać swoją organizacyę kościelną, w pierwszej połowie wieku XII panował jeszcze brak kościołów parafialnych, skoro lagat papieski, Guido (roku 1143), zachęcał biskupów, aby je zakładali. Pierwotnie kościołem parafialnym w obrębie dyecezyi była katedra biskupia. O istnieniu odrębnych parafij w jednej dyecezyi aż po koniec wieku XII nie doszły do nas żadne wiadomości. Najprzód sami biskupi i książęta musieli się starać o budowanie kościołów po grodach znaczniejszych. Opactwa i klasztory budowały potem kościoły filialne tam, gdzie pierwej nie było żadnych. Najwięcej jednak przyczyniła się ofiarność prywatna ludzi możnych, którzy w dobrach swoich i przy dworach stawiali świątynie i uposażali przy nich swoich kapelanów. Gdy pan możny wybudował kościół i osadził przy nim kapelana, biskup udzielał temuż prawo administrowania sakramentów chrztu i małżeństwa, tak, jak to udzielał filiom klasztornym w swojej dyecezyi. W wieku XII obok kościołów książęcych, biskupich i klasztornych istniały tylko kapelanie panów, które wraz z poprzedniemi pod koniec powyższego stulecia zaczęły się przekształcać w parafie z oznaczonemi granicami, naturalnie obszerniejsze od dzisiejszych. Ogólny szereg biskupstw za doby i pod panowaniem Piastów, to jest w epoce od Mieszka I i wprowadzenia chrześcijaństwa do wstąpienia na tron Władysława Jagiełły, przedstawia się w porządku alfabetycznym następującym:

1. Biskupstwo Chełmińskie, tak nazwane od miasta Chełmna (Culm) w Prusiech polskich. Obejmowało ziemię Chełmińską i Michałowską, których ludność, rdzennie polska, nic nie mająca z Prusami wspólnego, ochrzczona za Mieczysława I, poddaną została potem władzy duchownej biskupstwa płockiego, założonego w wieku XI. Gdy mnich z klasztoru oliwskiego, Chrystyan, nawracający pogan pruskich (do metropolii arcybiskupa gnieźnieńskiego zaliczonych), mianowany został roku 1212 biskupem pruskim „in partibus”, to jest bez dyecezyi i katedry, która w kraju pogańskim za Ossą utrzymać się jeszcze nie mogła – wówczas Konrad, książę mazowiecki, darował mu (r. 1222) część ziemi Chełmińskiej, a Gedko, biskup płocki, oddał mu swoją władze duchowną nad tą ziemią, od miejsca, gdzie Drwęca z Prus wypływa. Odtąd biskup pruski założył sobie stolicę w Chełmnie. Skoro zaś Krzyżacy porobili później szerokie zdobycze w krainie pogan pruskich nad rzekami Passargą i Preglem, ziemie przez nich podbite, podzielone zostały roku 1243 na trzy dyecezye: sambieńską, pomezańską i warmińską. Czwartą zaś utworzono wtedy z ziemi Chełmińskiej i Michałowskiej z dodaniem Lubawskiej na wschodnim krańcu, gdzie leżały dobra biskupa chełmińskiego. Gdy arcybiskupstwo Rygskie zostało metropolią nad Inflantami, Estonią i Prusami, czyli nad całym krajem nadbałtyckim, od ujścia Wisły aż do odnogi Fińskiej i rzeki Narwy, trzy dyecezye właściwe pruskie przeszły pod władzę arcybiskupa ryskiego, oprócz jednej Chełmińskiej, ludność polską posiadającej. Dyecezya ta przez czas pewien należała jeszcze do metropolii gnieźnieńskiej, dopóki Zakon krzyżowy nie zdołał w Rzymie przeprowadzić poddanie jej pod władzę duchowną Rygi. Odtąd biskupów chełmińskich wyświęcano już tylko z duchowieństwa krzyżackiego, aż po wojnę trzynastoletnią z Zakonem i powrót ziemi Chełmińskiej do Polski.

2.     Biskupstwo Chełmskie, łacińskie, powstało, jak się zdaje, z pierwotnego projektu utworzenia biskupstwa Łukowskiego dla Nadbuża i zabużnej krainy Jadźwingów za Bolesława Wstydliwego. W wieku XIV spotykamy kilka wzmianek o biskupach chełmskich, bez bliższych wszakże wiadomości o samej ich dyecezyi.

3.     Biskupstwo Chełmskie, ruskie, miało najpierw posiadać siedlisko swego władyki w Uhrowesku, aż je Daniel, król halicki przeniósł około roku 1223 do Chełma, lubo samo miasto Chełm wzniosło się nieco później, a mianowicie po roku 1233. Szereg wiadomych władyków tutejszych poczyna się od Cyryla, który, po usunięciu się Mongołów, obrany był przez książąt Rusi metropolitą w roku 1243.

4.     Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie, jak już powyżej widzieliśmy, założone było w roku 1000, a pierwszym jego arcybiskupem został Gaudenty, czyli po polsku Radzyn, brat rodzony lub towarzysz świętego Wojciecha w Polsce. Po śmierci Mieszka II, zburzone przez Czechów i przez ruch ludowy pogański w Polsce, ustaliło się dopiero za czasów Bolesława Śmiałego i jako metropolia władałocałym Kościołem polskim. Odtąd arcybiskup gnieźnieński potwierdzał i święcił wszystkich biskupów, jako swoich sufraganów, zwoływał sobory, rozgrzeszał od klątw, nałożonych przez innych biskupów, sądził w apelacyi sprawy duchowne i t. d. Stanowisko jego było wielkie nietylko w Kościele, ale i w państwie, zwłaszcza, gdy państwo polskie rozpadło się na liczne dzielnice między wnuków Krzywoustego. Wówczas to były chwile, że arcybiskup większym otaczał się majestatem, niż najpotężniejszy książę rozdrobnionej Lechii. W katedrze gnieźnieńskiej – mówi Bartoszewicz – w osobie arcybiskupa polskiego spoczywała jedność, której w narodzie, na dynastye podzielonym, nie było. Arcybiskup ponad wszystkimi książęty piastowskimi rozciągał swoją władzę, karcił i naprawiał. Swobody Kościoła rozszerzył i narodowość utrzymał, zagrożoną mocno w XIII wieku przez napływ niemczyzny. Miał też dobra szerokie i wpływ prawny, uznany wszędzie: i w radzie książęcej, w której prezydował, i w kapitułach. Z powodu, że posiadał olbrzymie dobra łowickie na Mazowszu w granicach dyecezyi płockiej, był z urzędu kanonikiem (canonicus natus) w powyższej dyecezyi i brał tam miejsce pierwsze zaraz po prałatach. Książę wielkopolski, Władysław Odonicz, w roku 1232 uwolnił dobra arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z pod jurysdykcyi sądów krajowych, zrzekł się w tych dobrach prawa polowania, przysługującego panującym w całym kraju, oraz pozwolił arcybiskupom bić własną monetę. Arcybiskup Henryk I z Brenu w początkach XIII wieku, przywilejem Inocentego III, otrzymał władzę metropolitalną nad całemi Prusami (jeszcze bałwochwalczemi) do czasu, w którymby Prusy własnego nie zyskały pasterza. Kiedy z małych dzielnic zjednoczyła się znowu Polska, ale znaleźli się w niej obok króla mniej potężni udzielni książęta, władza arcybiskupa nowego blasku nabrała, gdy powiedziano w przywileju, danym za Jarosława ze Skotnik roku 1360, że arcybiskup starszym jest w godności od wszystkich książąt, że jest owszem pierwszy książę – primus princeps.

5.     Biskupstwo Kamienieckie, łacińskie, na Podolu. Kamieniec nad rzeką Smotryczem z całą prowincyą już za panującego w Polsce Łokietka roku 1320 ulegał władzy duchownej biskupów krakowskich. Tem bardziej musiał ten wpływ zachodni się rozszerzyć, gdy Kazimierz Wielki wyparł z ziem naddniestrzańskich przemoc Tatarów. Ludwik, król polski i węgierski, w roku 1375 osobne tutaj dla Podola dźwignął biskupstwo i na stolicę katedry przeznaczył Kamieniec.

6.     Biskupstwo Kamieńskie, łacińskie, powstało na Pomorzu po kilku innych, po Kołobrzeskiem i po Wolińskiem. Do Kamienia przeniósł się roku 1176 biskup Konrad razem z mieszkańcami Wolina po wielkiem spustoszeniu Pomorza przez Duńczyków. Biskup kamieński zasiadał niegdyś na synodach gnieźnieńskich i w radach książąt piastowskich. Wtenczas z pomiędzy innych biskupstw polskich jedno Kamieńskie miało przywilej, że uwolnione zostało od opłaty świętopietrza. Na katedrze kamieńskiej rzadko zasiadali Polacy, a najczęściej książęta pomorscy, śląscy i niemieccy. Jeden z tych ostatnich, Jan saski, który umarł roku 1373, wyłamał się z pod władzy arcybiskupów gnieźnieńskich i wyrobił sobie na to stosowny przywilej, a odtąd biskupi kamieńscy byli bez metropolity, zależąc wprost od Rzymu.

7.     Biskupstwo Kołobrzeskie w starym Kołobrzegu na Pomorzu, założone roku 1000 pod władzą arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, podupadło roku 1015.

8.     Biskupstwo Krakowskie. Pierwszym biskupem był Poppon od roku 1000. Władysław Herman uposażył katedrę krakowską w 24 kanoników, a Bolesław Krzywousty do tej ogromnej liczby dodał jeszcze 20. Kiedy ustaliły się stosunki hierarchiczne w Polsce, biskup krakowski szedł najpierwszy, zaraz po arcybiskupie gnieźnieńskim i poprzedzał tym sposobem na zjazdach i synodachkujawskiego i wrocławskiego. Z wrocławskim jednak toczył spory o pierwszeństwo, które ostatecznie dla siebie i następców wywalczył Iwo Odrowąż.

9.     Biskupstwo Kujawskie. Ponieważ najstarszem i najznakomitszem miastem książęcem na Kujawach była Kruświca nad Gopłem, rzecz zatem bardzo prosta, że pierwsza katedra biskupia tej dyecezyi stanęła nie gdzieindziej, tylko w Kruświcy, jak to zaświadcza Długosz. Ponieważ za Bolesława Chrobrego dyecezyi kujawskiej jeszcze nie było, a syn jego, Mieczysław II, zasłynął jako gorliwy orędownik Kościoła w Polsce i założyciel wielu świątyń, z których liczne wieki przetrwała jego fundacyi kolegiata w Kruświcy, słusznie zatem utrzymuje prof. Abraham, że Mieczysław II był najpewniej założycielem biskupstwa Kujawskiego w Kruświcy. Kruświca, zburzona potem w czasie wojny między Władysławem Hermanem i synem jego, Zbigniewem, w roku 1096, nigdy już do pierwotnego znaczenia nie przyszła. I to, jak się zdaje, był jeden z powodów do założenia nowej stolicy dla biskupstwa Kujawskiego we Włocławku. Drugą przyczyną było podbicie Pomorza przez Bolesława Krzywoustego, który ugruntowanie chrześcijaństwa we wschodniej, to jest gdańskiej jego części, uczyniwszy specyalną misyą biskupów kujawskich, na stolicę ich obrał Włocławek, jako mający najlepszą komunikacyę korytem Wisły z północną, t. j. pomorską częścią dyecezyi. Nastąpiło to w roku 1124, t. j. wkrótce po zhołdowaniu Pomorza dla Polski; dochowały się bowiem świadectwa, że w roku powyższym Krzywousty założył biskupstwo „włocławskie” czyli „władysławskie” (Włocławek po łacinie Vladislavia). Poszanowanie tradycyi narodowej, wiążącej pierwotną katedrę kruświcką ze starożytnym grodem nadgoplańskim, uderza w biskupstwie włocławskiem przez całą dobę Piastów. Pierwsze miejsce w tem biskupstwie zajmują zawsze prałaci i kanonicy kruświccy. Biskup kujawski, Michał Godziemba, na synodzie w Inowłocławiu roku 1233 przywraca archidyakonat kruświcki. W każdym akcie urzędowym biskupów kujawskich są pomiędzy świadkami, obok członków kapituły włocławskiej, zawsze prałaci i kanonicy kruświccy, tak, że wygląda to, jakby biskup kujawski miał dwie połączone z sobą dyecezye: kruświcką i włocławską. W ten sposób Kruświca do końca doby Piastów i XIV wieku świeciła jeszcze w historyi Kościoła polskiego, jakby katedralna. Dyecezya Kujawska obejmowała nietylko Kujawy i Pomorze nadwiślańskie, ciągnące się od północnej granicy Kujaw po Bałtyk, ale także wąskim pasem wyciągnięta była ku południowi aż po Wolborz, w okolicy Piotrkowa. Maciej Gołańczewski, zmarły w roku 1360 znakomity biskup kujawski, którego postać należy do dziejów kraju, jeszcze za Łokietka zapewnił sobie trzecie zaraz miejsce w senacie, t. j. pierwsze po biskupie krakowskim. On to przez lat 25 pracował nad budową wspaniałej dzisiejszej katedry włocławskiej, którą następcy jego dopiero wykończyli.

10. Biskupstwo Lubuskie nazwę swoją wzięło od miasta Lubusza nad Odrą w ziemi lechickiej, którą przyłączył do Polski Bolesław Chrobry w latach 1007– 1012. Biskupstwo atoli założył tu dopiero (jak już wyżej wzmiankowaliśmy) Bolesław Krzywousty w roku 1124 dla części ziemi Lutyków zaodrzańskich, odzyskanej na Niemcach, chcąc przez włączenie tego biskupstwa do metropoliignieźnieńskiej ubezwładnić skutki prawne darowizny tej ziemi przez cesarza niemieckiego arcybiskupstwu magdeburskiemu. Gdy później Polska w dobie podziałów między potomków Krzywoustego straciła siłę państwową, a Bolesław śląski, młodszy syn Henryka Brodatego, oddać musiał ziemię Lubuską margrabiom brandeburskim, Niemcy przenieśli stolicę biskupią z Łubusza do …stenwaldu, czy też Raceburga, biskupi zaś lubuscy ustąpili do Polski z zamiarem apostołowania na Rusi. Henryk Brodaty, zarządzający dzielnicą krakowską i sandomierską, osiedlił ich w Sandomierskim, gdzie dano im opactwo Opatowskie po Cystersach, dawniej zaś posiadali już dobra Biskupice pod Sandomierzem, których nazwa stąd właśnie pochodziła, że do biskupów (lubuskich) należały. Biskupi ci, nie posiadając potem żadnej dyecezyi ani za Odrą, ani na Rusi, byli już tylko in partibus biskupami na Lubuszu i Rusi i z tytułem tym do końca wieku XV przetrwali, lubo na początku XIV wieku biskup lubuski, Stefan, twierdził, że poprzednicy jego rezydowali we Włodzimierzu wołyńskim, gdzie nawet miały być ich groby.

11.    Biskupstwa Łuckie (ruskie i łacińskie). Łuck, jako główne miasto Wołynia,
był siedliskiem władzy biskupiej obu obrządków: greckiego i rzymskiego.
Biskupstwo ruskie w Łucku wspomniane jest po raz pierwszy za metropolity
kijowskiego, Macieja, na początku wieku XIII. Biskupstwo łacińskie
przeniesione tu zostało z Włodzimierza już za Jagiellonów, w okresie zatem
Jagiellońskim może tylko o niem być mowa (obacz biskupstwa

Włodzimierskie).

12.    Biskupstwo Łukowskie, o którem słusznie powiedział Bartoszewicz, iż
pierwej upadło, nim nastało. W wieku XIII ziemia Łukowska z dawna należała
do dyecezyi krakowskiej i jeszcze za Bolesława Krzywoustego miała w

Łukowie zamek i kasztelana jako strażnicę dla Małopolski przed napadami pogan litewskich i jaćwieskich. Bolesław Wstydliwy, pogromiwszy Jadźwińgów, ufundował Templaryuszów w Łukowie. Przybyli tu i Franciszkanie, przysłani z Krakowa na zalecenie Innocentego w roku 1254, aby nawracać za Bugiem pogan podlaskich. Postanowiono więc założyć biskupstwo łukowskie, aby, jako blizkie ziem podlaskich, rozpostarło w takowych swoją działalność misyjną. Franciszkanin Bartłomiej, rodem Czech, pracujący gorliwie nad nawracaniem pogan, przeznaczony był na biskupa łukowskiego. Gdy jednakże Kazimierz, ks. kujawski, przeciw woli papieskiej ustąpił swojej części Podlasia Krzyżakom, a Mendog litewski połączył się z Zakonem dla nowych wspólnych napadów na Polskę, wówczas zamiar ustanowienia biskupstwa łukowskiego dla Podlasia upadł.

13.    Biskupstwo Miśnieńskie (Miśnijskie), w Mysznach. Niemcy po zdobyciu ziem słowiańskich nad Elbą i między Elbą a Odrą, w dzisiejszej Saksonii i Brandeburgii, zaraz w tych stronach założyli (w X wieku) trzy biskupstwa: w Merzeburgu, w Cycy i w Mysznach. Gdy ziemie, które należały do duchownej władzy biskupstwa Miśnieńskiego, a mianowicie Łużyce i okolice między

Łużycami a Odrą położone, zostały podbite przez Bolesława Chrobrego, biskupstwo Miśnieńskie zaczęto podlegać metropolii Gnieźnieńskiej i zaliczać się do biskupstw polskich. Później, pomimo, że ziemie tego biskupstwa za Mieczysława II odpadły od Polski, nie zrywało ono dość długo jedności z Kościołem polskim, jeszcze w roku 1170 pod władzą metropolitalną Gniezna pozostając.

14.    Biskupstwo Płockie, przeznaczone dla całego Mazowsza, założone zostało w drugiej połowie XI wieku. Do Mazowsza tego należała i ziemia Chełmińska, ale biskup płocki, Ginter (Gedko), pozwolił po oddaniu tej ziemi na czasowe uposażenie Zakonu krzyżackiego, na utworzenie z niej biskupstwa

Chełmińskiego. Biskupstwo Płockie od najdawniejszych czasów dzieliło się na trzy archidyakonaty: płocki, pułtuski i dobrzyński. Biskup płocki posiadał w okolicach Pułtuska, między Narwią i Bugiem, rozlegle puszcze i nadania z książęcem udzielnem prawem, a pierwszy prałat jego kapituły, proboszcz płocki, miał również w okolicach Pułtuska, z prawami władzy książęcej, ziemięSieluńską. W Płocku była sławna starożytnością kollegiata św. Michała z grobami Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego, oraz zwłokami książąt mazowieckich. (Druga kollegiata była potem w Pułtusku, założona przez biskupa Giżyckiego w roku 1449).

15.      Biskupstwo Pomorskie, najprzód przez Bolesława Chrobrego fundowane roku 1000 w Kołobrzegu, zanikło około roku 1015. Po niem szło założone przez Bolesława Krzywoustego wolińskie, czyli julińskie, podlegające zawsze metropolii gnieźnieńskiej, przeniesione roku 1176 do Kamienia (obacz biskupstwo Kamieńskie).

16.       Biskupstwo Poznańskie. O biskupstwie tem mówiliśmy obszerniej na początku niniejszego rozdziału o biskupstwach polskich wogóle. Tutaj dodać jeszcze winniśmy objaśnienie o przyczynach nadzwyczajnej nierówności i fantastyczności granic biskupstwa poznańskiego i innych. Warszawa np., to jest archidyakonat czerski, do ostatnich chwil należała do biskupstwa poznańskiego, kiedy Poznań od Warszawy przegradzały trzy inne biskupstwa: Płockie, Kujawskie i Gnieźnieńskie. Oczywiście nic innego nie było tego przyczyną, jak tylko to, że biskupstwo poznańskie, jako ze wszystkich najstarsze, bo za Mieczysława I jeszcze założone, obejmowało pierwotnie całą Polskę mieczysławową i z niego dopiero były wykrojone późniejsze biskupstwa, a to, co nie zostało wykrojone, podlegało nadal biskupstwu Poznańskiemu, choć zostało odcięte. Rozmaite uszczuplenia terytoryalne, zacieśniające przestrzeń władzy biskupiej poznańskiej, trwały od ustanowienia czterech nowych biskupstw przez Chrobrego w roku 1000 (Gnieźnieńskie, Krakowskie, Wrocławskie i Pomorskie) aż do wieku XIII. Od wieku powyższego biskupstwo poznańskie już się nie dzieli, rozgraniczeń jednak ścisłych z sąsiedniemi dyecezyami długo jeszcze nie miało.

17.    Biskupstwa przemyskie: łacińskie i ruskie. W Przemyślu był kościół parafialny, łaciński św. Piotra od roku 1212 (w tem miejscu, gdzie potem stanął kościół pojezuicki, podniesiony później na katedralny). Biskupstwo tutejsze łacińskie zostało założone roku 1375 przez króla Ludwika, węgierskiego i polskiego. Ślady biskupstwa Przemyskiego ruskiego, napotykane są od początków wieku XIII i odtąd bez przerwy idzie szereg biskupów, którzy raz od Przemyśla zwą się przemyskimi, to znowu od Sambora samborskimi. Odpowiednio do tego i biskupstwo tutejsze ruskie zwało się raz Przemyskiem, to znowu Samborskiem, a nawet był czas, w którym miało stanowić dwie oddzielne katedry: przemyską i samborską. Około roku 1254 spotykamy raz pierwszy biskupa „samborskiego”, którym był Abraham.

18.    Biskupstwo Turowskie, ruskie, powstało w XII wieku, a nazwę swoja wzięło od Turowa na Polesiu i księstwa Turowskiego, na którym panował zięć Bolesława Wielkiego, nim zasiadł na tronie kijowskim.

19.    Biskupstwa Włodzimierskie: ruskie i łacińskie. Włodzimierskie ruskie było jedną z najstarszych katedr tego obrządku po metropolitalnej kijowskiej, a władyka włodzimierski miał pierwsze miejsce po arcybiskupie kijowskim, za nim szedł łucki, a potem arcybiskup połocki. Do tego biskupstwa należał poprzednio Chełm, Przemyśl i Halicz, póki w owych miastach nie powstały udzielne władyctwa. Pierwszym wiadomym władyką włodzimierskim jest święty Stefan, zmarły w roku 1094. Biskupstwo Włodzimierskie łacińskie stanęło kanonicznie roku 1375 za króla Ludwika wraz z Chełmskiem i Przemyskiem, przeniesione potem do Łucka.

20.    Biskupstwo Wrocławskie, jedno z czterech założonych roku 1000 przez Bolesława Wielkiego. Po śmierci Mieczysława II, gdy żywioły bałwochwalcze podniosły w Polsce groźną burzę, a młode chrześcijaństwo przechodziło ciężką próbę, korzystał z tych zamieszek książę czeski, Brzetysław II, i zrobił pamiętną wyprawę łupieską (r. 1039) do Gniezna. – Wówczas to Czesi zajęli Wrocław,który dopiero roku 1054 został Polsce powrócony. Przez ciąg tych kilkunastu lat zaburzeń domowych i najazdu obcego biskupi wrocławscy, ratując się ucieczką, zakładali swoje rezydencye w Smogorzewie i zamku Razinie, czy Ryczynie, i stąd mniemano w wiekach późniejszych, że biskupstwo wrocławskie nie we Wrocławiu miało pierwotną stolicę, a nazywało się Smogorzewskiem lub Ryczyńskiem, powrót zaś do Wrocławia uważano za istotny początek biskupstwa. Istotnie dopiero po tych zaburzeniach zaczyna się od roku 1052 kanoniczny szereg niewątpliwych biskupów wrocławskich, którzy od razu zajmują znakomite stanowisko w dziejach kościoła polskiego i zatrzymują je, (pomimo późniejszego rozdziału politycznego), prawie przez całą dobę panowania dynastyi Piastów w Polsce.

Główniejsze zakony i klasztory w okresie Piastów.

Benedyktyni. Są ślady, że jeszcze przed założeniem klasztorów benedyktyńskich za Bolesława Chrobrego, a nawet urzędownem wprowadzeniem chrześcijaństwa przez Mieczysława I, pierwszymimisyonarzami, którzy przygotowywali Lechitów do przyjęcia nowej wiary, byli Benedyktyni, z Czech i Węgier przybywający, zatem z mową słowiańską obznajomieni. Do ich zakonu należeli św: Wojciech i brat jego Gaudenty, Andrzej Żórawek, arcybiskup Bruno, równie jak pięciu braci Polaków: Barnaba, Jan, Mateusz, Izaak i Krystyn, którzy za Bolesława Chrobrego pod miastem Kazimierzem wielkopolskim śmierć męczeńską ponieśli. Pierwsi zakonnicy benedyktyńscy, celem zbliżenia się do pogaństwa, ukrywającego się w zakałach, osiadali w miejscach ustronnych jakby pustelnicy. Zdaje się, że pierwsze w Polsce ich opactwo założone było pod koniec X wieku w widłach, czyli przy złączeniu się dwóch rzek, Obry i Paklicy, w miejscu, nazwanem stąd Międzyrzeczem, w Wielkopolsce. Bolesław Chrobry fundował klasztory Benedyktynów w Tyńcu (powyżej Krakowa nad Wisłą) i w ziemi Sandomierskiej na Łysej-górze, nazwanej potem Świętokrzyską od przechowywanego w tutejszym klasztorze relikwiarza z drzewem krzyża świętego. Klasztor tyniecki, którego opat nazywany abbas centum villarum (stu wsi, posiadanych przez klasztor) nosił tytuł arcy-opata i uważał się za przełożonego wszystkich klasztorów benedyktyńskich w prowincyi Gnieźnieńskiej. Każde opactwo starało się o zakładanie nowych klasztorów, tudzież kościołów filialnych, z których powstawały zwykłe parafie. Tak powstało opactwo Orłowskie na Śląsku w zależności od Tyńca, 12 miast własnych posiadające. Zdaje się, że za wpływem opactwa Łysogórskiego powstało także w ziemi Sandomierskiej opactwo Sieciechowskie, błędnie fundacyi Bolesława Wielkiego przypisywane, uposażone bowiem zostało w końcu XI wieku przez sławnego Sieciecha, od którego i nazwa Sieciechowa wzięła początek. Inne opactwa tej reguły powstały jeszcze za doby Piastów: roku 1065 w Mogilnie, cztery mile od Gniezna, roku 1113 w Lubieniu wielkopolskim, Płocku i t. d. Pracowitość benedyktyńska w przepisywaniu ksiąg, zastępująca późniejszą działalność drukarń, stała się przysłowiowa po wszystkie wieki. Jak zapewnia uczony niemiecki, Zeissberg, Benedyktyni naŁysej-górze już na początku XII wieku zajmowali się dziejami krajowemi, a po Benedyktynach lubieńskich dochowały się z tegoż wieku roczniki kronikarskie. Kanonicy regularni laterańscy byli drugim zakonem, który po Benedyktynach przybył do Polski umacniać wiarę chrześcijańską i szerzyć humanitaryzm zachodnio-europejski. Trzy najważniejsze ich fundacye były: w Trzemesznie,Wrocławiu i Czerwińsku. Klasztor w Trzemesznie o 1¹/₂ mili od Gniezna ma być fundacya jeszcze Mieczysława I. We Wrocławiu na wyspie piaskowej osadził ich słynny za Bolesława Krzywoustego magnat polski Piotr Włast, nazwany w późniejszych czasach błędnie Duninem, założyciel dwóch najznakomitszych klasztorów śląskich, a mianowicie powyższego i Premonstrateńców w klasztorze św. Wincentego, na tak zwanym Elbingu pod Wrocławiem. Fundacya czerwińska w Mazowszu płockiem, na prawym brzegu Wisły, sięgała także pierwszej połowy XII wieku. Później uzyskali już tylko Kanonicy regularni dwa opactwa: Mstowskie i Żegańskie, nie licząc prawie tej samej reguły zakonu Augustyanów, który, sprowadzony do Polski przy końcu wieku XIII, rozpowszechnił się w całym kraju.

Cystersi. Żaden zakon nie cieszył się w Polsce takim rozwojem, jak Cystersi, począwszy od ich przybycia w roku 1140, przez lat 140. Pochop sprowadzania ich do Polski dal Janisław, biskup wrocławski, założeniem pierwszego cysterskiego opactwa w powyższym roku w miejscowości, zwanej Zbrzeźnica pod Jędrzejowem w dyecezyi krakowskiej. – Dalej powstały opactwa główniejsze: w Lędzie (Ląd) nad Wartą w Wielkopolsce około roku 1145, w Łęknie przeniesione później do Wągrowca (Wielkopolska), w Sulejowie nad Pilicą roku 1172, w Wąchocku roku 1188 (dyecezya krakowska), w Koprzywnicy pod Sandomierzem, fundacya z roku 1185 Kazimierza Sprawiedliwego, w Kacicach pod Słomnikami, fundacya z roku 1222 biskupa krakowskiego Iwona, przeniesiona wkrótce do wsi Mogiły (gdzie mogiła Wandy); w Ołoboku wielkopolskim roku 1213; w Obrze nad rzeką Obrą w dyecezyi poznańskiej roku 1231 (filia opactwa łęknowskiego); wGościchowie, który przezwano Paradyżem, roku 1234; w Ludzimierzu fudacya z roku 1235, przeniesiona po kilkunastu latach do Szczyrzyc. W Bledzewie, Przemęcie, Szpetalu naprzeciw Włocławka, w Byszewie na Kujawach, który przezwano potem Koronowem, i t. d. Na Śląsku oddano Cystersom (r. 1163–1175) klasztor w Lubiążu, którego filią został jeden z najznakomitszych ich klasztorów w Henrykowie (r. 1227). Drugą filią Lubiąża było założone w roku 1246 opactwo kamienieckie. Starszym zaś od obu tych filij lubiąskich był klasztor Cystersek w Trzebnicy, założony przez Henryka I, księcia śląskiego, na prośbę małżonki jego, św. Jadwigi. Koszta ukończonej roku 1219 budowy wynosić miały 30.000 grzywien, czyli około 15.000 funtów srebra, co na owe czasy stanowiło sumę potężną. Zakonnicy pobliskiego klasztoru w Lubiążu odlewali sami ołowiane płyty na dach gmachu trzebnickiego i dzwony, za co otrzymali od księcia dwie wioski.

Z pomiędzy tych wszystkich klasztorów cysterskich dodawał szczególniejszego blasku jędrzejowskiemu stosunek jego ze św. Bernardem, którego własnoręczny list troskliwie tam przechowywano. Tutaj także pisał swoją kronikę, zostawszy Cystersem, biskup krakowski, Wincenty Kadłubek, i tu życie w roku 1223 zakończył. (List św. Bernarda wraz z rękopisami Kadłubka zgorzały przy pożarze klasztoru roku 1800). Wielki wpływ cywilizacyjny tego zakonu w Polsce polegał jednak nie tyle na działalności jego literackiej, ile na pracowitem zagospodarowaniu ziemi i zasiedlaniu pustych przestrzeni kolonistami. Z tem wszystkiem doba zakładania opactw cysterskich i ich filij około roku 1280 zakończyła się. Przyczyną tego było trzymanie się Cystersów w odrębności cudzoziemskiej i niechęć w przyjmowaniu Polaków do swych zakonów. – Pierwsi Cystersi sprowadzeni byli do Polski z Francyi i Niemiec. Nazwę zakonu wzięli od głównego swego opactwa we Francyi, Citeaux, po łacinie Cisterium, którego zwierzchnictwu podlegały wszystkie klasztory, stanowiące w Polsce jedną prowincyę. Opat w Cisterium zwał się generałem zakonu, a władzę jego wykonywałwikaryusz generalny, inaczej wizytator, przełożony nad wszystkimi klasztorami w granicach Polski, Śląska i Prus, a później i Litwy. Do klasztorów polskich przybywali ciągle za doby Piastów zakonnicy Francuzi i Niemcy, i to było powodem, że pod koniec XIII wieku zakon, chociaż wzorowy, stracił w narodzie swoją wziętość, którą pozyskały dla siebie zakony żebrzące Dominikanów i Franciszkanów.

Miechowici, inaczej Templaryusze i Bożogrobcy. Do najstarszych i najznakomitszych w Polsce klasztorów należał Miechowski, założony przez Jaksę herbu Gryf, pana małopolskiego, który w pielgrzymce do Jerozolimy roku 1162 poznał Kanoników przy kościele grobu św., tak zwanych Templaryuszów szpitalnych (obowiązkiem ich była służba przy Grobie Zbawiciela i doglądanie chorych pielgrzymów) i uprosił patryarchę, zastępującego im miejsce opata, aby mu dał kilku braci do Polski. Dla nich to oddał Jaksa na uposażenie trzy wsie: Miechów, Zagurzyn i Komorów, wystawiwszy w Miechowie klasztor i kaplicę, którą w wieku XIII przebudowano na wspaniały kościół. Przełożeni zakładanych później klasztorów filialnych tej reguły zwali się proboszczami, a zgromadzenia probostwami. Fundacye takich klasztorów z wieku XIII znajdowały się w Gnieźnie, Sieradzu, Sandomierzu i kilku innych miejscach. Klasztor miechowski wydal także za czasów Kazimierza Wielkiego jedną jeszcze latorośl: klasztor św. Jadwigi na przedmieściu krakowskiem Stradomiu, w którym Bożogrobcy zajmowali się pilnie kopiowaniem starych rękopisów. Nazwę Bożogrobców przyjęli dopiero Miechowici od roku 1312, to jest od czasu zniesienia Templaryuszów wojujących.

Dominikanie polscy sięgają czasów założyciela zakonu, samego św. Dominika. Gdy bowiem św. Dominik nauczał w Rzymie, przybył tam roku 1218 Iwo Odrowąż, biskup krakowski, z kilku kapłanami polskimi, między którymi było dwóch synowców jego, Jacek i Czesław. Ci wstąpili zaraz do nowicyatu św. Dominika, a po roku, przyjąwszy z jego rąk habit i powróciwszy do Krakowa, zamieszkali przy parafialnym kościele św. Trójcy w domku drewnianym. Od roku 1220 zaczynają się w Polsce dzieje Dominikanów, ozdobione nadzwyczajnemi dziełami św. Jacka. Roku 1223 biskup Iwon wobec Leszka Białego, całego duchowieństwa krakowskiego i tłumów ludu oddał Jackowi i jego zgromadzeniu kościół św. Trójcy, z którego parafia krakowska została przeniesioną do nowo zbudowanego kościoła Panny Maryi przy rynku. Tak więc kościół św. Trójcy z klasztorem, przy nim zbudowanym, w pobliżu ulicy Grodzkiej, był pierwszem gniazdem pierwszego zgromadzenia „zakonu kaznodziejskiego” na ziemi polskiej. Polska narodowość pierwszych Dominikanów, wobec cudzoziemskiego pochodzenia Cystersów, a przeważnie i Benedyktynów, wywołała taki zapał w narodzie, że w ciągu lat kilku po fundacyi krakowskiej powstał cały szereg podobnych klasztorów w Polsce, tak, że w roku 1228 na posiedzeniu kapituły dominikańskiej w Paryżu generał zakonu, Jordan, był zniewolonym do ośmiu znajdujących się już w świecie chrześcijańskim prowincyi swego zakonu przyłączyć dziewiątą prowincyę Polski. Zakon kaznodziejski, zaraz od początku swego istnienia, rozwinął wszechstronniejszą działalność, aniżeli była działalność poprzednich zakonów. Do najdawniejszych klasztorów dominikańskich w Polsce należał św. Jakóba pod Sandomierzem, w którym spoczywa jego założycielka Adelaida, córka Kazimierza Sprawiedliwego, pod kamieniem grobowym, w całości do naszych czasów dochowanym, a stanowiącym jeden z najstarszych zabytków rzeźbiarstwa w Polsce. Przed napadem Mongołów, t. j. przed rokiem 1241, powstały klasztory dominikańskie: w Oświęcimiu, Gdańsku, Poznaniu, Płocku, Sochaczewie. Po najeździe mongolskim, w Sieradzu roku 1260, w Brześciu kujawskim roku 1264, w Warce roku 1279, w Toruniu roku 1263, w Tczewie roku 1289, we Wronkach roku 1279. Za czasów Henryka II Pobożnego sprowadzili się także Dominikanie do Śląska, gdzie biskup wrocławski, Wawrzyniec, oddał im najprzód kościół św. Wojciecha we Wrocławiu należący niegdyś do klasztoru Kanoników regularnych na wyspie piaskowej. W Przemyślu jeszcze za czasów św. Jacka stanął ze składek pobożnych ludzi zbudowany klasztor dominikański z kościołem. Do Lwowa sprowadziła zakon kaznodziejski około roku 1270 małżonka księcia ruskiego, Lwa. W Haliczu założył roku 1238 św. Jacek Odrowąż, w Kijowie roku 1228 Włodzimierz Rurykowicz, książę kijowski, nawrócony przez św. Jacka na wiarę katolicką. W Kamieńcu Podolskim fundowali Dominikanów około roku 1370 książęta Korjatowicze.

Franciszkanie, drugi po Dominikanach wielki zakon jałmużniczy, założony był przez św. Franciszka z Assyżu, któremu przez pokorę i zamiłowanie ubóstwa dał on nazwisko „Braci Mniejszych”,Fratres Minores, i dlatego nazywany także Minorytami. Bolesław Wstydliwy, na prośbę matki swojej Grzymisławy, księżniczki ruskiej, sprowadził Franciszkanów z Pragi Czeskiej do Krakowa w roku 1232 i zbudował dla nich pierwszy kościół i klasztor naprzeciw Dominikanów, po drugiej stronie ulicy Grodzkiej, w którym od roku 1237 zamieszkali. W temże jeszcze stuleciu powstały męskie klasztory Franciszkanów: w Trzcinie, w Zawichoście, w Kaliszu założony roku 1257 przez Bolesława Pobożnego, księcia kaliskiego, i małżonkę jego błogosławioną Jolantę, siostrę św. Kunegundy; w Nowem mieście Korczynie, fundowany roku 1271 przez Bolesława Wstydliwego i małżonkę jego, św. Kunegundę; w Nowym Sączu, Lelowie i Nieszawie (r. 1240), w Pyzdrach (r. 1270), w Radomsku (r. 1297). Ziemowit, książę mazowiecki, fundował Franciszkanów roku 1316 w Dobrzyniu, a król Władysław Łokietek na pamiątkę walnego zwycięstwa, odniesionego pod Płowcami nad Krzyżactwem, wzniósł im klasztor i kościół roku 1331–1332 w pobliskim Radziejowie na Kujawach. Trzy świątobliwe niewiasty: Grzymisława, matka, Salomea, siostra, i Kinga, żona Bolesława Wstydliwego, dały początek wprowadzeniu do Polski panien Franciszkanek, które od założycielki zakonu św. Klary nazywały się Klaryskami. Na usilne prośby wymienionych niewiast Bolesław założył roku 1258 klasztor Klarysek w Zawichoście. Kiedy zaś w następnym zaraz roku (1259) Tatarzy w czasie drugiego na Polskę napadu zniszczyli oba klasztory franciszkańskie, to jest męski i żeński, przeniesiono Klaryski roku 1261 z Zawichosta do Skały pod Kraków. Tu Salomea po śmierci męża, Kolomana, niegdyś króla halickiego, otrzymała z rąk biskupa Prandoty welon zakonny i tu zmarła roku 1268 ze sławą świętej. Zwłoki jej w rok potem przeniesiono do klasztoru Franciszkanów w Krakowie, gdzie też w 10 lat później pochowany został brat jej, Bolesław. Ponieważ jednak i Skała nie była dosyć bezpiecznym miejscem pobytu dla zakonnic, przeniesiono więc Klaryski w początku XIV wieku do św. Andrzeja w Krakowie, zakonnicy zaś pozostali w Zawichoście. Za przykładem siostry mężowskiej poszła też Kinga (córka Beli IV), usunąwszy się po śmierci małżonka (Bolesława Wstydliwego) do założonego przezeń klasztoru Klarysek w Starym Sączu. Tu przebywała z nią razem jej siostra Jolanta, wdowa po Bolesławie Pobożnym, księciu kaliskim i gnieźnieńskim. Po skonie wszakże Kingi roku 1292, Jolanta powróciła do Gniezna i wstąpiła do tamecznego klasztoru Klarysek, fundowanego przez jej małżonka, gdzie zgasła roku 1298. Mylnie byłoby – powiada Zeissberg – z mniejszej, w porównaniu z Dominikanami, liczby klasztorów franciszkańskich wnosić o mniejszem ich znaczeniu dla tych krajów wschodnich. Owszem, jest to epoka, w której słynny Jan Plamo di Carpine odprawia poselstwo do chana tatarskiego roku 1245, w towarzystwie Polaka, zakonnika reguły Minorytów, imieniem Benedykta, który przyłączył się do poselstwa we Wrocławiu. Jak o tej podróży, która odwróciła niebezpieczeństwo, grożące młodym latoroślom Kościoła wogóle, a zakonu w szczególności, ze strony Tatarów, dochowała się godna uwagi relacya, tak też obydwom pokrewnym zakonom (św. Dominika i Franciszka) zawdzięczamy cenne wiadomości o napadzie tatarskim w roku 1241–1242. Są ślady bardzo wczesnej działalności literackiej zakonu franciszkańskiego w Polsce. Franciszkanie polscy, jak wiadomo, stanęli na czele misyi apostolskiej jeszcze za Olgierda na Litwie. Po Wicie, uczniu św. Jacka, którego papież mianował pierwszym biskupem Litwy, a który podobno także był biskupem lubelskim, pozostał znajdujący się niegdyś w bibliotece klasztornej Franciszkanów krakowskich, list do papieża Innocentego IV „O żałosnem położeniu chrześcijan na Litwie”.

Paulini. Na samym schyłku epoki, poprzedzającej jagiellońską, bo w roku 1382, Władysław, książę Opolski, namiestnik Ludwika, króla polskiego i węgierskiego, siostrzeńca ostatniego z Piastów na tronie polskim, osiedlił zakon Paulinów pustelników na Jasnej Górze (Clarus Mons) w Częstochowie przy kaplicy, zbudowanej w roku powyższym dla cudownego obrazu Najświętszej Panny. Tym sposobem zakon ten, sprowadzony z Węgier, otrzymał pierwszy swój w Polsce klasztor, położony w województwie Krakowskiem, powiecie Lelowskim.

Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonów i królów elekcyjnych.

Liczba biskupstw w różnych czasach była rozmaita, więc i starszeństwo świeckie w senacie i duchowne było między niemi różne. Za Piastów po arcybiskupstwie gnieźnieńskiem szło najprzód biskupstwo krakowskie, potem wrocławskie i kujawskie, dalej poznańskie i płockie. Biskupstwa: pomorskie, warmińskie, lubuskie, raz należały, drugi raz nie należały do Polski. Dopiero panowanie Jagiellonów stanowi tutaj epokę. Do senatu polskiego wchodzi biskup warmiński, łucki, przemyski, chełmiński, chełmski, kijowski i kamieniecki. Na Litwie dwa tylko są biskupstwa: wileńskie i żmudzkie. Z powodu unii lubelskiej organizuje się roku 1569 senat Rzeczypospolitej. Zasiada w nim dwu arcybiskupów i trzynastu biskupów podług następującego starszeństwa: 1. prymas arcybiskup gnieźnieński, 2. arcybiskup lwowski, 3. biskup krakowski, 4. kujawski, 5. poznański, 6, wileński, który ma z poznańskiem alternatę, 7. płocki, 8. warmiński, 9. łucki, który ma alternatę z warmińskim, 10. przemyski, 11. żmudzki, 12. chełmiński, 13. chełmski, 14. kijowski, 15. kamieniecki. Stefan Batory w Inflantach zakłada biskupstwo wendeńskie, Zygmunt III smoleńskie, te wchodzą do senatu i zajmują z kolei szesnaste i siedmnaste miejsce. Biskup wendeński od pokoju oliwskiego nazywa się inflanckim.

Oprócz łacińskich bywały u nas, przed unią kościelną, gęste biskupstwa ruskie greckiego obrządku na Rusi. Powstawały one i upadały nieraz, nie wiadomo, kiedy. Pierwszorzędny znawca tych stosunków, J. Bartoszewicz, powiada, że pomiędzy unią lubelską i brzeską, t. j. w latach 1569–1596 kolej biskupów greckich była taka: 1. metropolita arcybiskup kijowski, 2. włodzimiersko-brzeski, 3. łucko-ostrogski, 4. arcybiskup połocki, 5. biskup lwowski, 6. arcybiskup smoleński, 7. biskup przemysko-samborski, 8. chełmsko-bełski, 9. pińsko-turowski. Gdy powyższe biskupstwa greckie przystąpiły do unii z Kościołem łacińskim, powstały nowe biskupstwa greckie dla tych Rusinów, którzy nie przystąpili do unii. Tak za Władysława IV powstało władyctwo mohylewskie, które później mścisławskiem i białoruskiem nazywano. Wreszcie sejm wielki, czteroletni, postanowił w Rzeczypospolitej arcybiskupstwo i trzy biskupstwa greckie, konstytucya ta jednakże nie weszła w życie skutkiem ostatnich podziałów. Nareszcie oprócz ruskich bywały u nas i ormiańskie biskupstwa, z tych lwowskie trwało od czasów Kazimierza Wielkiego, zamienione potem w arcybiskupstwo, i mohylewskie nad Dniestrem na Podolu, założone już po upadku Rzeczypospolitej. Sejm czteroletni uchwałą z dnia 11. czerwca 1790 roku zapowiedział ogromne zmiany w urządzeniu i granicachdyecezyalnych. Ponieważ niektóre dyecezye były bardzo wielkie w stosunku do innych, postanowiono więc porównać mniej więcej rozległość dyecezji i dochody biskupów ze względu na sprawiedliwość i szkodliwy zwyczaj przenoszenia się biskupów z dyecezyi do dyecezyi.

Biskupstwa i dyecezye wszystkich obrządków, istniejące w dobie Jagiellońskiej i do ostatnich lat bytu Rzeczypospolitej, przedstawiają się w porządku alfabetycznym, jak następuje:

1.     Biskupstwo Białoruskie, dyzunickie, przez króla Władysława IV w roku 1633, gdy katedrę połocką zajęli unici, ustanowione dla tych, którzy do unii kościelnej nie przystąpili, miało stolicę swoją w Mohilewie, później zwało się mścisławskiem, ale pod koniec XVII wieku tak zmniejszało, że prawie upadło.

2.     Biskupstwo Chełmińskie z pod rządów krzyżackich, wskutek pokoju toruńskiego z Krzyżakami w roku 1466, powróciło znowu pod władzę arcybiskupa gnieźnieńskiego i odtąd stanowi jego sufraganię. Biskup chełmiński był przez jakiś czas prezesem senatu pruskiego w Rzeczypospolitej, primus praeses, potem oddał to pierwszeństwo biskupowi warmińskiemu. Dyecezya nie była wielka, zajmowała dwa województwa: Malborskie i Chełmińskie; za czasów Niesieckiego liczyła zaledwie 160 kościołów parafialnych. W roku 1772 biskupstwo to dostało się pod panowanie króla pruskiego i odtąd niemczeje. Chwilowo odetchnęło, gdy weszło w skład Księstwa Warszawskiego (1807– 1815 r.), a biskup chełmiński był znowu po staropolsku senatorem i piąte miejsce zajmował do r. 1809, a później szóste w senacie Księstwa Warszawskiego.

3. Biskupstwo Chełmskie, łacińskie, powstało w wieku XIV. Pierwszym biskupem miał być mianowany roku 1359 przez Innocentego VI Franciszkanin Tomasz. Atoli szereg stałych senatorów biskupów chełmskich rozpoczyna się od roku 1417. Stolica dyecezyi przenosiła się w roku 1473 z Chełma do Hrubieszowa, a w roku 1490 z Hrubieszowa do Krasnegostawu, lecz biskup przemieszkiwał zwykle w Skierbieszowie, miasteczku niedaleko Chełma. Władysław Jagiełło chciał oddzielić ziemię Lubelską od dyecezyi krakowskiej, jako zbyt odległą, i poddać ją pod władzę pasterską biskupa chełmskiego, Jana z Opatowic, i już na to papież Marcin V był zezwolił, ale wkrótce, na prośbę Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego i kardynała, zezwolenie swojeodwołał. Dyecezya zaś chełmska w dawnych granicach do roku 1773 pozostała. W roku 1761 liczono w tej dyecezyi kościołów 83. Przy pierwszym rozbiorze kraju biskup chełmski stracił większą część swojej dyecezyi, a katedrę przeniósł do kościoła pojezuickiego w Krasnymstawie. Na sejmie wielkim przeniesiono ostatecznie katedrę chełmską z Krasnegostawu do Lublina i z części krakowskiej i chełmskiej utworzono dyecezyę lubelską, która obejmowała odtąd województwo Lubelskie z ziemią Łukowską, ziemię Stężycką z województwa Sandomierskiego i Chełmską. Stąd biskup lubelski został następcą dawniejszego chełmskiego.

4.     Biskupstwo Chełmskie, ruskie, za Zygmunta III zostało unickiem; w roku 1795 dostało się pod rząd austryacki, a w roku 1809 powróciło do Księstwa Warszawskiego i wtedy (r. 1810), mianowany biskupem, Dąbrowa Ciechanowski, jako biskup unicki, zasiadł w senacie najprzód Księstwa, a potem Królestwa kongresowego. Do dyecezyi tej należeli wszyscy unici w Kongresówce, których ludność w roku 1857 wynosiła głów 217.000 w 270 parafiach.

5.     Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie. W dalszym ciągu tego, cośmy powiedzieli o tem arcybiskupstwie w okresie Piastów, przechodzimy tu do czasów

następnych. Za Władysława Jagiełły Michał Trąba, znakomity arcybiskup gnieźnieński, wyrobił sobie na soborze Konstancyeńskim godność prymasa. Gdy bowiem było wtedy w Polsce dwóch arcybiskupów (gnieźnieński i lwowski), chodziło o to, który z nich ma być w godności starszym. Odtąd Trąba i następcy jego nazywali się prymasami Korony i Litwy. Później postanowiono pierwszeństwo prymasa przed kardynalstwem i dla uszanowania tej dostojności narodowej zalecono nawet, aby żaden biskup polski nie starał się o kardynalstwo, by tym sposobem uniknąć kolizyi prawa narodowego z kanonicznem. W roku 1462, przy wcieleniu do korony księstwa Rawskiego, w którem leżały dobra łowickie arcybiskupów gnieźnieńskich, prymas uwolniony został przez króla od płacenia jednej grzywny złota, jaką dotąd składał do skarbu książąt mazowieckich na oznakę zależności dóbr swoich. Odtąd był prymas udzielnym ksiażęciem na tych dobrach, jak biskup krakowski na Siewierzu, i odtąd prymasi zaczęli też używać niekiedy tytułu książęcego, aż się to później za królów obieralnych i prymasostwa Uchańskiego w stały zwyczaj zamieniło. Dwór utrzymywali prymasi polscy prawie królewski, przemieszkując zwykle w Skierniewicach, które były faktycznie stolicą księstwa Łowickiego. Bliżej stąd mieli do Krakowa i Warszawy, niż z Gniezna, które odwiedzali rzadko, a, dostawszy się na prymasostwo, odbywali uroczysty tak zwany ingres, czyli wjazd, pierwej do Łowicza, niż do Gniezna. W Skierniewicach tedy zawsze bawiły tłumy dostojnych gości, bo senatorowie przyjeżdżali odwiedzać pierwszego księcia, a obok nich często i deputaci ziemian z najdalszych krańców Litwy i Ukrainy. Obszar dyecezyi arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego stanowiły województwa: Kaliskie, Sieradzkie, Łęczyckie i Rawskie, ziemia pomorska i Kaszuby. W dyecezyi tej było kolegiat świeckich 12, zakonne 3, archidyakonatów 7, w których roku 1628 znajdowało się kościołów 863, nie licząc zakonnych. Sufraganów było dwóch: gnieźnieński i łowicki, prałatów siedmiu. Ostatnim prymasem Rzeczypospolitej był Michał Poniatowski, książę herbu Ciołek, brat króla, zmarły roku 1794; po nim Ignacy Krasicki, biskup warmiński, poeta, nie był już prymasem, ale arcybiskupem i księciem. Za Księstwa Warszawskiego prymasostwo zostało odnowione, ale po wcieleniu Gniezna do Prus, w roku 1815, Niemcy odebrali arcybiskupom nawet ich tytuł książęcy.

Katedra, wystawiona w Gnieźnie na górze, zwanej Lechową, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Panny, zniszczona przez Czechów w roku 1039, odbudowana została w roku 1094 przez arcybiskupa Marcina, z chórem, poświęconym św. Wojciechowi, i grobowcem tego patrona Polski. Dzisiaj jest to jedna z najcenniejszych świątyń narodowych, mauzoleum pamiątek ojczystych.

6. Biskupstwo Inflanckie, gdy całe Inflanty należały do Polski, nazywało się Wendeńskiem od miasta Wenden, w którem znajdowała się stolica biskupia. Ale kiedy, po zawartym pokoju w Oliwie roku 1660, pozostała przy Polsce tylko trochę więcej niż piąta część Inflant, a cztery piąte wraz z miastem Wenden odpadło do Szwecyi, wówczas biskupstwo musiało przemianować się zWendeńskiego na Inflanckie. Urzędownie zmiana tytułu biskupa wendenskiego na inflanckiego nastąpiła w roku 1678. Nadto dla większej powagi król Jan III w roku 1685 dodał mu tytuł piltyńskiego od powiatu tego nazwiska w Kurlandyi, który przed pokojem oliwskim należał do Inflant. W Krasławiu, dobrach Platerów, założono w połowie XVIII wieku seminaryum inflanckie i wzniesiono katedrę dla biskupstwa. W roku 1768 sejm zatwierdził fundacyę katedry i seminaryum. Do dyecezyi inflanckiej zaliczali się wszyscy katolicy, zamieszkali w Kurlandyi i Inflantach szwedzkich. Pierwszy podział kraju w roku 1772 przydzielił województwo Inflanckie wraz z Krasławiem do Rosyi. W Polsce zostało tylko tytularne krzesło biskupa inflanckiego w senacie, więc postanowiono utrzymać biskupa z funduszów dyecezyalnych wileńskich i żmudzkich ze stolicą w Wilnie. Ostatecznie biskupstwo to zostało zwinięte w roku 1798 i Inflanty przyłączone do metropolii mohilewskiej, a Kurlandya do biskupstwa wileńskiego, przy którem ustanowiony sufragan kurlandzki, w roku 1847 oddany pod władzę biskupa żmudzkiego.

7.   Biskupstwo Kamienieckie. Że Podole od początku liczyło się do Korony,

stąd i biskup liczył się do senatorów koronnych. Dyecezya podolska była uboga i nieludna. Biskupi posiadali miasto Szarogród na Podolu, ale Marcin Białobrzeski zamienił z kanclerzem Janem Zamojskim Szarogród na Pragę pod Warszawą w roku 1583. Odtąd Praga, aż do roku 1794, należała do biskupów kamienieckich, także probostwo w Łosicach, drugie w ziemi rawskiej, i kolatorstwo parafii zambrowskiej w Łomżyńskiem. Gdy roku 1672 Podole i Kamieniec zdobyli Turcy, biskup z duchowieństwem przeniósł się do Lwowa, gdzie stolica dyecezyi podolskiej przez lat 26, to jest do pokoju karłowickiego i odzyskania Podola pozostawała. W wieku XVIII biskupstwo to posiadało tylko 40 kościołów i dzieliło się na 4 dekanaty: dunajewski, satanowski, międzybożski i jazłowiecki. Według konkordatu z roku 1847 dyecezya podolska obejmowała gubernię podolską.

8.   Biskupstwo Kamieńskie na Pomorzu nadodrzańskiem, tak nazwane od miasta Kamienia, położonego w okolicy zatoki Szczecińskiej, pozostające do roku 1375 pod władzą duchowną Gniezna, za Jagiełły wciąga się znowu niby w jedność polską. Biskup kamieński, Magnus, książę saski, przyjechał do Władysława Jagiełły do Wolborza roku 1422 i ofiarował się Polsce przeciw Krzyżakom. Marcin Wejher za Zygmunta Augusta był ostatnim katolickim biskupem w Kamieniu, zaliczającym się do biskupów polskich. Po jego śmierci zniemczeni książęta pomorscy, Barnim i Filip, rzucili się, jak na łup, na własności kościelne. Barnimowi dostało się 12 klasztorów z dobrami, z tych 6 panieńskich; Filipowi zaś 9, między którymi 3 panieńskie. Ten upadek biskupstwa Kamieńskiego i jego duchownej łączności z Polską stał się zarazem wyrokiem zagłady dla narodowości polskiej na Pomorzu zachodniem. Tytuł wprawdzie biskupstwa Kamieńskiego pozostał jeszcze dość długo, bo siedm pokoleń książąt pomorskich, począwszy od Filipa, aby uprawnić grabież, tytułowało się biskupami kamieńskimi. Pierwszy z nich przywłaszczył sobie tytuł następujący: „Filip, książę szczeciński, pomorski, kaszubski i Wendów, książę Rugii, hrabia Gutzkowa, biskup kamieński i pan kraju lauenburgskiego i bytowskiego”.

9. Biskupstwo Kijowskie, łacińskie. Szereg biskupów kijowskich liczy się od Henryka, Dominikanina, w roku 1321. Następni biskupi podobno byli także Dominikanie, którzy mieli swój kościół w Kijowie i w tym kościele, bo nie było katedry, odprawiali swoje nabożeństwo. Władysław Jagiełło był właściwie fundatorem biskupstwa kijowskiego, które zaliczało się do Litwy i było najmłodsze w hierarchii kościelnej. Po unii lubelskiej biskup kijowski wszedł do senatu Rzeczypospolitej. Kiedy za czasów Władysława IV, po ustanowieniu województwa Czernihowskiego, katolicyzm zaczął się szerzyć na Zadnieprzu, wtedy biskupi kijowscy poczęli się tytułować biskupami kijowskimi i czernihowskimi, a nawet siewierskimi. Lecz gdy zapowiadały się świetne czasy dla biskupstwa, wypadły rozruchy Chmielnickiego, które pokryły popiołami większość fundacyi i kościołów. Traktatem grzymułtowskim z 1686 roku odpadł ostatecznie Kijów, w którym stracił biskup swoją katedrę. Biskup Załuski, sławny autor dzieła Epistolae historico familiares, zamierzał fundować katedrę kijowską w Białejcerkwi, dla obronności miejsca, i robił, co tylko mógł, ale została mu jeno mała cząstka dyecezyi. Wojna turecka, najazdy tatarskie, bunty chłopskie Paleja i rozboje hajdamackie burzyły wszystko. Dopiero biskup Samuel Ożga, w połowie XVIII wieku, stał się odnowicielem biskupstwa, przebudowawszy kościół parafialny w Żytomierzu na katedrę dyecezyalną. Drugi Załuski, sławny założyciel biblioteki narodowej w Warszawie, uregulował stosunki dyecezyalne, postanowił archidyakonat czernihowski, odwiedził Kijów i Pieczary, z wielką czcią przyjmowany przez metropolitę ruskiego i gubernatora. Po roku 1798 biskupstwo kijowskie, połączone z częścią dyecezyi łuckiej, przybrało nazwę biskupstwa Żytomierskiego. 10. Metropolia Kijowska, ruska. Po zaprowadzeniu na Rusi wiary chrześcijańskiej przez wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza I, około roku 989, hierarchia kościelna tamże składała się pierwotnie z jednego metropolity i sześciu biskupów, z Grecyi przybyłych. Pierwszym metropolitą kijowskim był Michał, rodem z Syryi, drugimLeonty, Grek, trzecim Teopemt, który ochrzcić miał kości Jaropełka i Olega, braci Włodzimierza, zmarłych w pogaństwie. Gdy metropolici kijowscy zaczęli częściej przesiadywać we Włodzimierzu nad Klaźmą i w Moskwie, niż w Kijowie, duchowieństwo litewsko-ruskie, za sprawą wielkiego księcia Witołda, obrało metropolitą kijowskim roku 1414 ihumena Grzegorza I i wyświęciło go w Nowogródku. Rozdział ten metropolii wschodniej na kijowską i moskiewską nastąpił w roku 1415.

11. Biskupstwo Krakowskie. Za Jagiellonów biskup krakowski zasiadał trzecie miejsce z kolei w senacie, to jest szedł po prymasie i arcybiskupie lwowskim, a przed biskupem kujawskim. W roku 1443 Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski, kupił od Wacława, księcia cieszyńskiego, za 6.000 grzywien srebra ziemię i księstwo Siewierskie z prawami panującego i wcielił to księstwo do biskupstwa. Tym sposobem znaczenie biskupstwa znacznie podrosło, a biskupi krakowscy przyjęli odtąd tytuł książąt siewierskich i używali go aż do upadku Rzeczypospolitej. Był to pierwszy biskup i pierwsze biskupstwo w Polsce z tytułem książęcym rzeczywistym. Biskup krakowski był na Siewierzu w całem znaczeniu tego słowa panującym, miał prawo miecza (jus gladii), własne wojsko, swoją monetę, swoje sądownictwo, kanclerza i oddzielny dwór i rząd książęcy. Rzeczpospolita nic się w te rządy nie wdawała, zostawiając moc władzy różnorodnym ciałom narodowym. Dyecezya krakowska z początku była ogromna, bo naprzykład w XIV wieku sięgała od Śląska i rzeki Pilicy do Kamieńca podolskiego i za Karpaty, gdyż ziemia Spiska do niej jeszcze należała. Biskupi krakowscy zwykle przesiadywali w Kielcach, Iłży lub Bodzentynie, gdzie posiadali swoje pałace, najczęściej jednak w Kielcach. Gdy kapituły innych biskupstw wysyłały na trybunał koronny po jednym deputacie,to krakowska wysyłała dwóch. Według spisu, uczynionego w roku 1711, biskupstwo krakowskie dzieliło się na sześć archidyakonatów, z tych w krakowskim było kościołów parafialnych 371, w sandomierskim 59, w zawichostskim 167, w lubelskim 127 i w sądeckim 208. Pierwsze uszczuplenie dyecezyi nastąpiło przy pierwszym rozbiorze kraju, wykrojono bowiem dla Galicyi z dyecezyi krakowskiej biskupstwo Tarnowskie. Dalej na sejmie czteroletnim dźwignięto nowe biskupstwo Lubelskie, do którego wcielono całą wschodnią zawiślańską przestrzeń dyecezyi krakowskiej, niemniej zniesiono władze książąt Siewierskich. Biskup Feliks Turski był ostatnim księciem Siewierskim. Po utworzeniu królestwa Kongresowego i wolnego miasta Krakowa, dyecezya krakowska podzielona została raz jeszcze na dwa biskupstwa: Sandomierskie i Krakowskie. To ostatnie obejmowało województwo krakowskie w Kongresówce (czyli późniejszą gubernię Kielecką) i wolne miasto Kraków z jego okręgiem.

12. Biskupstwo Kujawskie. Tradycye tego biskupstwa, sięgające starożytnej Kruświcy, a w podaniach narodu wiążące się z wprowadzeniem chrześcijaństwa do Polski, przyczyniły się zapewne, że Władysław Jagiełło podwoił znaczenie tego biskupstwa, zrównawszy jego prawa z prawami arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Dyecezya dzieliła się na trzy archidyakonaty: kujawski, kruświcki i pomorski. Znaczenie tego ostatniego podniosło się, kiedy od roku 1638 przydzielono do biskupstwa kujawskiego dwa powiaty pomorskie: Lauenburski i Bytowski. Biskupi kujawscy mieszkali zwykle w Wolborzu pod Piotrkowem, stąd kościół parafialny w Wolborzu rychło się zmienił w kolegiatę. Na Pomorzu, od dawnych lat, biskup utrzymywał sufragana gdańskiego, później przybył drugi sufragan pomorski. Po utworzeniu Kongresówki i księstwa Poznańskiego w roku 1815, trzy dekanaty kujawskie: kruświcki, gniewkowski i inowrocławski, odpadły do dyecezyi poznańskiej, w Kongresówce zaś dyecezya Kujawska obejmowała nowo utworzone województwo Kaliskie i przydzielony do niego, pod względem duchownym, obwód Włocławski z województwa Mazowieckiego, a to głównie ze względu na znajdującą się we Włocławku katedrę kujawską. Stąd poszło i nazwanie biskupa i biskupstwa Kujawsko-kaliskiem.

13.    Biskupstwo Lubelskie utworzone zostało roku 1790 na sejmie wielkim, przez połączenie w jedną dyecezyę województwa lubelskiego, ziemi Łukowskiej i Stężyckiej z ziemią Chełmską. Oprócz katedry w Lublinie posiadało biskupstwo kollegiatę w Zamościu.

14.    Biskupstwo Lwowskie, ruskie, nieprędko po upadku metropolii halickiej stanęło za przywilejem królów polskich. Od Makarego Tuczapskiego, który został władyką w roku 1539 i poddał się zupełnie metropolicie kijowskiemu, zaczyna się ciągły szereg rzeczywistych władyków lwowskich. Metropolita kijowski połączył w swojej osobie dwie metropolie, kijowska i halicką. Władykowie lwowscy byli tedy z początku sufraganami metropolity kijowskiego, jako metropolity Halicza, niedługo atoli podnieśli się własną mocą na stopień dyecezyalnych władyków, a św. Jur znowu, jak dawniej, został rodzajem ich katedry.

15. Arcybiskupstwo Lwowskie, łacińskie. Kazimierz Wielki, zająwszy Ruś, pobudował w niej wiele kościołów łacińskich, następca zaś jego, Ludwik Węgierski, prosił Grzegorza XI o urządzenie hierarchii duchownej. Wówczas papież zesłał na miejsce komisyę z biskupów polskich w roku 1375, którzy postanowili arcybiskupstwo Halickie i podwładne mu trzy biskupstwa: Przemyskie, Włodzimierskie i Chełmskie. Jednocześnie z postanowieniem tej hierarchii, Władysław, książę Opolski, namiestnik Rusi, który nadal miasteczko Tustań arcybiskupom, pisał do Rzymu z prośbą, aby katedrę metropolitalną z Halicza przeniesiono do Lwowa, jako do miasta znaczniejszego i obronniejszego. Halicz, mówił, jest bez murów i blisko Tatarów, jest ogniskiem niezgody i t. d. Papież pisał do konsystorzów i biskupów polskich o radę, poczem do przeniesienia stolicy metropolitalnej przyszło dopiero za Władysława Jagiełły. Sześciu arcybiskupów od roku 1375 siedziało w Haliczu, siódmy dopiero, Jan z Rzeszowa, został od roku 1416 pierwszym arcybiskupem lwowskim. Później pod władzę arcybiskupa lwowskiego dostały się jeszcze trzy nowe dyecezye: Kamieniecka, Kijowska i Bakońska, czyli Wołoska, odłączono za to Włodzimierską, to jest późniejszą łucką, do metropolii Gnieźnieńskiej. Arcybiskupami lwowskimi bywali: Grzegorz z Sanoka, Jan Długosz, Jan DymitrSolikowski, znakomici uczeni i gorliwi pasterze. Gdy za arcybiskupa Wacława Sierakowskiego Lwów dostał się pod panowanie austryackie, arcybiskup lwowski otrzymał tytuł prymasa Galicyi i Lodomeryi i, jako taki, prezydował na sejmach krajowych obyczajem polskim. Ale po śmierci arcybiskupa Pischteka, wskutek przedstawień namiestnika Stadiona, czczy ten tytuł dany był metropolicie ruskiemu. Od roku 1375 po schyłek wieku XIX na stolicy metropolitalnej w Haliczu i wie Lwowie zasiadało arcybiskupów łacińskich 42. Jeden z pierwszych, Jakób Ruchem, herbu Strzemię, arcybiskup jeszcze halicki, jest błogosławionym.

16. Arcybiskupstwo Lwowskie, ruskie, czyli metropolia halicka, lwowska, powstało w wieku XIV, wówczas, kiedy Ruś poszła w podział między Polskę i Litwę. Biskupi haliccy i przedtem, ze względu na oddalenie Kijowa, zaczęli się nazywać metropolitami Rusi Czerwonej, mianowicie przez cały wiek XIII. Kazimierz Wielki dla Rusi Czerwonej postanowił metropolię halicką nad biskupstwami ruskiemi: Chełmskiem, Turowskiem, Przemyskiem i Włodzimierskiem. Wobec patryarchatu całej Rusi, metropolia halicka na początku XV wieku ustaje, został tylko biskup halicki obrządku ruskiego, a metropolita dla Rusi w Kijowie. Potem i biskupstwo halickie ustało, przeniesione do Lwowa. Dopiero pod rządami Austryi, po śmierci biskupa Mikołaja Skorodyńskiego w roku 1805 ustanowiona została grecko-katolicka metropolia, czyli arcybiskupstwo unickie we Lwowie, a pierwszym arcybiskupem Lwowskim był Antoni Angiełłowicz od roku 1806 do zgonu w roku 1814, drugim Lewicki od roku 1816 do 1858.

17.    Arcybiskupstwo Lwowskie, ormiańskie. Kazimierz Wielki, zaręczając
Ormianom prawa i swobody, oraz wolność religii katolickiej, obrządkiem i

językiem ormiańskim sprawowanej, wyznaczył w roku 1367 Lwów na stolicę ich biskupa, którym był od roku 1365 „Jan ze krwi królewskiej”. Za Zygmuntów gminy ormiańskie były na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu, Litwie i w księstwach Naddunajskich. Za Niesieckiego było jeszcze kościołów ormiańskich 16; we Lwowie, oprócz katedry, były jeszcze dwa probostwa: św. Anny i św. Krzyża, w Kamieńcu podolskim trzy, i po jednem w Łucku, Zamościu, Horodence, Śniatynie, Brzeżanach, Stanisławowie, Tyśmienicy, Złoczowie, Jazłowcu i Łyścu.

18.    Biskupstwo Łuckie, łacińskie, założone roku 1375 przez Ludwika
węgierskiego we Włodzimierzu na Wołyniu, nazywało się pierwej

włodzimierskiem, dopiero czwarty z kolei biskup wołyński, Andrzej ze Spławki, przeniósł katedrę z Włodzimierza do Łucka. Było we Włoszech biskupstwo, zwane lucensis, dla odróżnienia więc od tamtego papież polecił nazywać Łuck po łacinie Luceoria i stąd biskupstwo, które powinno było nazywać się także lucensis, nazwano luceoriensis. Biskup łucki przed rokiem 1569 zasiadł w senacie litewskim, po unii zaś lubelskiej zajął w senacie koronnym miejsce po biskupie warmińskim, z którym miał jednakże alternatę sejmową. Dyecezya łucka odznaczała się nadzwyczajną swoją rozległością, obejmowała bowiem z czasów litewskich całe województwa: Wołyńskie, Brzesko-litewskie, Podlaskie i Bracławskie, jednem słowem pas ziemi, sto mil długi, począwszy od granicy prusko-podlaskiej, koło Rajgrodu i Augustowa, a skończywszy w stepach na Pobereżu. Najwięcej miała w sobie księstw ruskich i litewskich, oraz moc książąt, jako to: Ostrogskich, Zasławskich, Zbaraskich, Wiśniowieckich, Poryckich, Dubrowickich, Koreckich, Klewańskich, Ołyckich, Koszyrskich i t. d. Dwa w niej były probostwa infułackie: w Ołyce i w Kodniu, i dwóch oficyałów: łucki i brzeski. Dekanatów było 13, zasiadało zaś prałatów dziewięciu w kapitule, która dwa razy na rok się zbierała, co rok zaś obierała jednego członka na trybunał koronny. Po drugim podziale kraju prawie cała dyecezya dostała się za kordon rosyjski i rozdwoiła na część łucką w cesarstwie i brzeską w Kongresówce. W części polskiej został biskup, sławny dziejopis, Adam Naruszewicz, który zlecił zarząd części zakordonowej Cieciszowskiemu, biskupowi kijowskiemu. – Biskupi łuccy podlegali najprzód zwierzchnictwu arcybiskupów lwowskich, potem gnieźnieńskich, a po drugim rozbiorze mohilewskich. W roku 1798 nuncyusz Litto z dwóch dyecezyi: Kijowskiej i zakordonowej Łuckiej, związał nową, Żytomierską. Właściwie żadna z tych dyecezyi nie upadła, tylko odtąd miały nazwę łucko-żytomierskiej i jednego biskupa łucko-żytomierskiego, który miał dwie katedry: w Łucku i w Żytomierzu, i dwie kapituły katedralne. Było też dwóch sufraganów: łucki i żytomierski, a od konkordatu z roku 1847 i trzeci, kijowski.

19.      Biskupstwo Łuckie, ruskie, istniejące od początku wieku XIII, miało katedrę swoją, zbudowaną przez księcia litewskiego, Lubarta, na zamku łuckim, w której znajdował się grób samego Lubarta i groby wielu innych książąt litewskich i ruskich. Pierwszym biskupem unickim w Łucku był Eustachy Maliński, zmarły w roku 1620, ostatnim Jan Krassowski od roku 1826.

20.      Biskupstwo mohilewskie, dysunickie, założone przez króla Władysława IV, przezywało się rozmaicie od miast: Mohilewa (białoruskiego), Mścisławia, Orszy i Witebska, do których rozciągało swoją jurysdykcyę. Zwało się także wogóle białoruskiem (obacz biskupstwo białoruskie).

21.      Biskupstwo Pińskie, ruskie. Na Polesiu bywali zdawna władykowie turowscy, ale gdy ustali, Witołd, wielki książę litewski, dźwignął biskupstwo

Pińskie, do którego przyłączył dawne Turowskie, tak, że władykowie poczęli się nazywać: pińscy i turowscy. Z początku władyków pińskich nazywano tylko turowskimi, potem Pińsk wziął górę nad Turowem. Szereg władyków pińskich rozpoczyna się z początkiem wieku XV. Unię przyjął Leoncyusz Połczycki w Brześciu roku 1589. Po upadku Rzeczypospolitej biskupstwo Pińskie zostało zniesionem. Istniało cztery wieki. Ostatnim biskupem pińskim i turowskim był Józefat Bułhak.

22.    Biskupstwo Płockie, łacińskie. Oprócz prałatów zasiadało w kapitule płockiej 24 kanoników, a każdy prymas polski był z urzędu pierwszym kanonikiem płockim. Świetne to bardzo stanowisko biskupów płockich za udzielnego księstwa mazowieckiego, powiększyło się jeszcze po wcieleniu Mazowsza do Korony. Jeżeli dawniej biskup rozpościerał władzę w rozdrobnionych dzielnicach Mazowsza i, niby prymas mazowiecki, rządził krajem w czasie małoletności książąt lub pierwszym był ich doradcą, to w Polsce wstąpił do senatu, bywał kanclerzem, postępował na biskupstwo krakowskie, a nawet na prymasostwo. Biskupami płockimi bywali książęta mazowieccy, a nawet królewicze polscy. Proboszcz płocki, Jędrzej Opaliński, w roku 1598 przywłaszczył sobie tytuł księcia sieluńskiego na zasadzie rozległych dóbr sieluńskich, należących do probostwa, i bawił się naprawdę w udzielność, rządząc drobną szlachtą sieluńską. Biskupi płoccy przesiadywali zwykle w Pułtusku, a Hieronim Szeptycki w połowie XVIII wieku przyjął tytuł księcia pułtuskiego. W roku 1762 biskupstwo płockie liczyło 16 dekanatów i 311 kościołów.

23. Biskupstwo Poznańskie. Kapituła poznańska składała się z 10 prałatów (proboszcz, dziekan, trzech archidyakonów, kantor, kustosz, scholastyk, kanclerz) i 24 kanoników. Na zwyczajne posiedzenia zbierała się co tydzień, na nadzwyczajne dwa razy do roku. Sufragana znajdujemy już w roku 1469, kościołów parafialnych w wieku XVIII liczyła dyecezya poznańska 590. Po drugim podziale całe biskupstwo Poznańskie, prócz Warszawy, dostało się pod panowanie króla pruskiego. Gdy wkrótce potem rząd pruski, zająwszy Warszawę, utworzył biskupstwo Warszawskie, dyecezya poznańska straciła Warszawę ostatecznie. Bulla papieska z roku 1821, urządzając na nowo kościół katolicki w Prusiech z resztek dwóch dyecezyi: Poznańskiej i Gnieźnieńskiej, utworzyła jedną z zachowaniem oddzielnych kapituł i katedr pod rządem jednego pasterza, który nazywa się arcybiskupem poznańskim i gnieźnieńskim. W skutku tejże bulli trzy dekanaty arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego: kamiński, tucholski i człuchowski, odeszły do biskupstwa Chełmińskiego, przybyły zaś od biskupstwa Kujawskiego: kruświcki, inowrocławski i gniewkowski.

24.      Biskupstwo Przemyskie, łacińskie. Kościół katedralny założył tu dopiero Władysław Jagiełło. W senacie Polski jagiellońskiej biskup przemyski siedział ósmy z rzędu, niżej warmińskiego, a przed chełmińskim, po unii lubelskiej siedział między łuckim a żmudzkim. Dekanatów liczyła dyecezya 9: przemyski, mościski, krośnieński, dynowski, samborski, jarosławski, rzeszowski, sanocki ileżajski. Biskupi przemieszkiwali pospolicie w mieście Brzozowie. Przez swych, wysoko wykształconych biskupów, Piotra z Bnina i Andrzeja Krzyckiego, Przemyśl w swoim czasie był siedliskiem wykształcenia humanitarnego. W roku 1772 przeszła dyecezya pod rządy austryackie.

25.       Biskupstwo Przemyskie, ruskie. Biskupi przemyscy nosili zwykle drugie miano biskupów Samborskich. Ponieważ tolerancya religijna w Rzeczypospolitej nie narzucała dysunitom unii, widzimy więc w dyecezyi przemyskiej, tak, jak we wszystkich prawie innych na Rusi, po dwóch biskupów, jednocześnie rządzących, każdy swoją owczarnią. Unici mieli biskupa swego, dysunici zaś władykę, który do unii nie przystąpił. Taki stan podwójnego kościoła trwał w dyecezyi przemyskiej, od roku 1612, całe lat 80. Ostatnimi współzawodnikami byli: Małachowski, unita, i Winnicki, dysunita. Gdy Małachowski w roku 1692 umarł, Winnicki przystąpił do unii i tym sposobem rozdwojenie usunął.

26.    Biskupstwo Smoleńskie, łacińskie. Król Zygmunt III, dobywszy
Smoleńska, w roku 1611 założył tamże osobne biskupstwo smoleńskie,

łacińskie. Sejm zatwierdził tę fundacyę i roku 1618 przeznaczył dobra na utrzymanie biskupa. Przez lat atoli 20 rządzili tą dyecezyą administratorowie. Dopiero Władysław IV, po nowej wojnie smoleńskiej, ustaliwszy w tamtych stronach granice Rzeczypospolitej, wprowadził na biskupstwo roku 1637 Piotra Parczewskiego. Biskup smoleński, jako najmłodszy, zasiadł ostatnie, to jest siedmnaste, miejsce w senacie duchownym; wcielony do metropolii gnieźnieńskiej (r. 1633), liczył się do senatorów litewskich i był też tylko naznaczany z pośród Litwinów. Po odpadnięciu Smoleńska w roku 1667 do Rosyi, cała dyecezya składała się z czterech parafij katolickich i nie miała już kapituły ani katedry, alumni smoleńscy wychowywali się w seminaryum krasławskiem w Inflantach polskich, biskupi mieszkali w Warszawie, gdzie sejm Mokronowskiego wyznaczył im wsparcia rocznego złp. 20.000. W roku 1788 został biskupem smoleńskim uczony autor historyi narodu polskiego, Naruszewicz, następca zaś jego, Tymoteusz Gorzeński, był ostatnim, a z kolei kanonicznie ośmnastym biskupem Smoleńskim, mianowany w roku 1805 biskupem poznańskim.

27.    Biskupstwo Warmińskie, założone w Prusiech krzyżackich, roku 1243, zachowując w pewnej mierze niepodległość udzielnego księstwa, rządzonego przez biskupów, pozostawało pod zwierzchnictwem Zakonu krzyżowego przez lat 223, to jest do roku 1466, w którym, po wojnie trzynastoletniej Kazimierza Jagiellończyka, połączyło się dobrowolnie z Polską i należało do niej przez lat 306, to jest do pierwszego podziału (1772), przez który dostało się pod panowanie pruskie Hohenzollernów. Przez traktat toruński roku 1466 i unię ziem pomorsko-pruskich z Polską, biskupi warmińscy zyskali bardzo wiele, bo pozbywali się uciążliwego zwierzchnictwa Zakonu, a stawali się niby prymasami polskiego Pomorza, prezydując z urzędu na „generałach pruskich”, czyli sejmach prowincyi, złożonej z trzech województw: pomorskiego, chełmińskiego i malborskiego, do którego i księstwo Warmińskie się zaliczało. Układem piotrkowskim z roku 1512 zawarowano, że po śmierci każdego biskupa kapituła prześle królowi całkowitą listę swoich członków, że z tej listy król naznaczy cztery osoby, z których znowu kapituła wybierze sobie biskupa. Hozyusz wysoko podniósł znaczenie biskupstwa Warmińskiego, pierwszy był na tej katedrze kardynałem. Po nim szli kardynałowie, synowiec króla Stefana, Jędrzej Batory, i królewicz Jan Olbracht, syn Zygmunta III. Czwartym kardynałem na tej katedrze był Michał Radziejowski. Kiedy biskupstwo Sambieńskie w Prusiech krzyżackich przyjęło luteranizm, biskup warmiński objął władzę duchowną nad pozostałymi tam katolikami i, dodawszy sobie tytuł sambieńskiego, przybrał do swojej dyecezyi Królewiec i rozszerzył ją aż po Niemen. Dyecezya niewielka miała w roku 1762 kościołów 90. Ostatnim biskupem nominacyi polskiej był głośny pisarz, uczony i poeta, Ignacy Krasicki, z porządku, to jest od 1243 roku, trzydziesty ósmy biskup warmiński, przeniesiony w roku 1795, przez króla pruskiego, na arcybiskupstwo gnieźnieńskie.

28.    Biskupstwo Wendeńskie, łacińskie. Stefan Batory, po zawarciu pokoju z
Moskwą w roku 1582, odzyskawszy Inflanty, które się dobrowolnie poddały
Zygmuntowi Augustowi, urządzając ten kraj z Janem Zamojskim i Jerzym
Radziwiłłem, kardynałem biskupem wileńskim, postanowił jedno na całe
Inflanty biskupstwo, które nazwał wendeńskim od miasta Wendenu, po

łotewsku zwanego Kieś, nad rzeką Aa, gdzie znajdowała się katedra. Pierwszym biskupem był mianowany sławny filolog, starzec, Jędrzej Patrycy Nidecki. Gdy jednakże Wenden wpadał często w ręce Szwedów, biskupi większą część swoich rządów przepędzali w Polsce. Od roku 1622 Szwedzi już nogą nie wyszli z Inflant. Szenking (następca Nideckiego), za którego (r. 1621) biskupstwo wendeńskie przyłączone zostało do metropolii gnieźnieńskiej, nie doczekał się już powrotu do katedry i umarł w opactwie sulejowskiem.

29.    Biskupstwo wileńskie, łacińskie, założone roku 1387, w stolicy Litwy, po przyjęciu wiary chrześcijańskiej przez Władysława Jagiełłę. Królowa Jadwiga wiele się także przyczyniła do fundacyi namową i nakładem. Ponieważ Litwa nie miała jeszcze żadnej cywilizacyi ani zakładów naukowych, ta pani zacna, miłująca swój naród, znacznym kosztem założyła w Pradze czeskiej, jakopierwszorzędnem ognisku naukowem Europy, bursę dla utrzymania dwudziestu uczących się młodych Litwinów. Tym sposobem pierwsze gruntowniejsze promienie światła zawdzięczała Litwa szlachetnej wnuczce Piastów. Dobrogost, biskup poznański, upoważniony został bullą papieską (12. marca 1387 r.) do urządzenia biskupstwa litewskiego i postanowienia biskupa. Pierwszym biskupem litewskim za Jagiellonów został Polak, Andrzej Wasilko. Katedrę wystawiono w pobliżu góry zamkowej wileńskiej pod nazwaniem patrona Polski, św. Stanisława, Litwa bowiem, wówczas świętych swoich jeszcze mieć nie mogła. Biskupstwo było niezmiernie wielkie, bo obejmowało całą Litwę, później bowiem dopiero nastało żmudzkie i podzieliło się z wileńskiem. Biskup wileński zajął pierwsze miejsce w senacie litewskim, a dyecezya jego, podzielona na 26 dekanatów, rozciągała się od granic Mazowsza do Dźwiny i Dniepru. Biskupstwo Wileńskie, ponieważ nie było arcybiskupstwem, musiało zatem podlegać władzy metropolitalnej gnieźnieńskiej. Zygmunt Stary w przywileju z roku 1508, oznaczył ogólną liczbę prałatów i kanoników wileńskich na 18. Kościołów i altaryi było za Niesieckiego 440; kapituła miała za herb trzy korony, jak krakowska, na trybunał litewski wybierała aż dwóch deputatów. Obszerność dyecezyi była powodem, że wcześnie bardzo biskupi używać zaczęli sufraganów, których było trzech a od roku 1798 czterech: wileński, trocki, kurlandzki i brzeski. Samo Wilno liczyło sześć parafij, a kościołów wszystkich, oprócz kaplic, 22. Na konfederacyi generalnej za bezkrólewia, w roku 1764, stanęła formalna uchwała, żeby prosić stolicę apostolską o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. (Gdy roku 1772 część biskupstwa wileńskiego zadźwińska i zadnieprska odpadła do Rosyi, cesarzowa Katarzyna II ukazem z dnia 14. grudnia 1772 roku ustanowiła dla tych ziem biskupstwo białoruskie, zamienione roku 1783 na archidyecezyę mohylewską. Roku 1793 wcielono do tej archidyecezyi anektowane województwo mińskie. Roku zaś 1798 z woli cesarza Pawła, przybyły na jego koronacyę z Rzymu nuncyusz Litta zorganizował w obrębie ówczesnej gubernii mińskiej dyecezyę mińską, która istniała do roku 1869). Po roku 1847 dyecezya wileńska rozciągała się na dwie gubernie: wileńską i grodzieńską. W wileńskiej było parafii 197, w grodzieńskiej 127.

30. Biskupstwo Żmudzkie, zwane po łacinie samogitiensis, mednicensis, założone było przez Władysława Jagiełłę. Po sejmie horodelskim roku 1413 przyjechał Jagiełło z Witołdem na Żmudź, świeżo odzyskaną od Krzyżaków, i w Miednikach zgaszono święty ogień pogan, pozabijano czczone przez nich węże i poburzono bałwochwalcze ołtarze. Wkrótce w tem siedlisku bałwochwalstwa żmudzkiego stanął kościół parafialny pod wezwaniem św. męczenników: Aleksandra, Ewancyusza i Teodula, a za nim ośm kościołów innych w różnych stronach Żmudzi. W Roku 1416 sobór konstancyeński zatwierdził fundacyę biskupstwa Żmudzkiego, podległego metropolii Gnieźnieńskiej. W roku 1417 zjechali do Miednik: Jan Rzeszowski, biskup lwowski, i Piotr Krakowczyk, biskup wileński, i tam poświecili mały kościół katedralny i pierwszego biskupa. Pierwiastkowo było przy katedrze sześciu kanoników skromnie uposażonych, bo kraj posiadał nader mało ludności i pieniędzy. Jeszcze w roku 1555 katedra była postawiona z drzewa, dopiero kiedy się spaliła, Kazimierz Pac, biskup żmudzki, własnym kosztem wybudował w roku 1691 katedrę dzisiejszą. Przed unią roku 1569 biskup żmudzki zasiadał drugie miejsce w senacie litewskim, a po unii w senacie polskim siedział miedzy biskupem przemyskim i chełmińskim. Seminaryum dyecezyalne w Krożach założył około roku 1570 biskup Piętkiewicz. Miasteczko Miedniki, w którem znajduje się, katedra, nazywane jest także Worniami. Biskupstwo w roku 1794 przeszło pod panowanie rosyjskie, skutkiem zaś konkordatu z roku 1847 dyecezya zamkniętą została w granicach dwóch gubernii: kowieńskiej i kurlandzkiej; w gubernii kowieńskiej jest dekanatów 17, w Kurlandzkiej 2 (kuroński i semigalski).

Główniejsze zakony i klasztory za Jagiellonów i królów obieralnych.

Benedyktyni. Władysław Jagiełło z królową Jadwigą sprowadził Benedyktynów słowiańskich do Krakowa. Witołd roku 1405 założył opactwo benedyktyńskie w Starych Trokach i sprowadził do niego zakonników z Tyńca. Mazowsze, ponieważ nie posiadało pańskich fortun, więc też i w fundacye klasztorne było ubogiem. Miało np. wogóle tylko dwa opactwa: Kanoników laterańskich w Czerwińsku i Benedyktynów w samem mieście Płocku, nie licząc probostwa Benedyktynów lubińskich z Wielkopolski w Jeżowie. Benedyktyni płoccy, wskutek rozkazu papieskiego w roku 1781, oddali swój kościół i klasztor na użytek seminaryum dyecezyalnego, otrzymali zaś w roku 1802 na własność klasztor po Jezuitach w Pułtusku. Był to ostatni klasztor benedyktyński w Królestwie, który do roku 1830 miał szkołę, a w roku 1864 został zniesiony. W Wielkiem Księstwie Litewskiem, oprócz klasztoru w Starych Trokach, mieli Benedyktyni drugi w Horodyszczu pod Pińskiem, fundowany r. 1659, trzeci pod Nieświeżem świętego Krzyża, założony roku 1673, czwarty w Mińsku z roku 1700. Działalność cywilizacyjna zakonu Benedyktyńskiego od wieku XIV bardzo podupadła i dopiero niejakie starania około jej podźwignięcia widzimy w roku 1709, przez założenie kongregacyi benedyktyńsko-polskiej. W roku 1815 uległo zniesieniu opactwo Tynieckie,które się pod panowanie Austryi dostało, a roku 1819 tenże sam los spotkał dwa opactwa w Królestwie: świętokrzyskie i Sieciechowskie. Cystersi. Pomiędzy klasztorami cysterskimi w wieku XV kwitł szczególniej starożytny konwent w Mogile. Żyjący wówczas dwaj zakonnicy, Mikołaj i Jerzy z Sambora, ozdabiali rękopisy miniaturami. W kronice opactwa mogilskiego przechowała się wiadomość o zaciętym sporze w kwestyi praw klasztoru pomiędzy królem Kazimierzem Jagiellończykiem a opatem mogilskim, Hirszbergiem. Po roku 1793 widzimy prowincyę Cystersów polskich podzieloną. Odtąd w części, odpadłej do Austryi, leżały klasztory: jędrzejowski, sulejowski, wąchocki, koprzywnicki, mogilski i szczyrzycki, stanowiące prowincyę, tak zwaną „obojga Galicyi”. W prowincyach, zabranych przez Prusy, pozostało nieco więcej klasztorów, to jest Bledzew, Koronowo, Ląd, Obra, Oliwa, Ołobok, Owińsko, Paradyż, Pelplin, Przemęt i Wągrowiec, składających prowincyę Prus i Polski. Kasata Cystersów w Królestwie Polskiem nastąpiła w roku 1819. Na Litwie po roku 1832 został tylko jeden klasztor w Kimbarówce. W Prusiech poznoszono klasztory i opactwa cysterskie w latach 1823 do 1836. Pozostały tylko w Galicyi dwa klasztory męskie w Mogile i Szczyrzycu.

Augustyanie, czyli Kanonicy regularni świętego Augustyna wprowadzeni zostali do dawnej Polski przy końcu wieku XIII. Najpierwszy klasztor wystawił im na Pomorzu w Chojnicach książę pomorski Świętopełk (roku 1265). Przemysław wybudował dwa klasztory: W Starogrodzie i Bydgoszczy (r. 1295). Kazimierz Wielki wzniósł trzy świątynie temu zgromadzeniu: w Krakowie (r. 1348), w Wieluniu (r. 1350) i w Olkuszu (r. 1369). Ziemowit, książę Mazowiecki, współczesny Kazimierzowi Wielkiemu, fundował klasztory: w Warszawie, Rawie i Ciechanowie. Spytek, wojewoda krakowski, roku 1381 wystawił klasztor w Książu. Oprócz tych, mieli jeszcze Augustyanie klasztory, założone w wieku XV: w Pilźnie, Reszlu i Parczowie. W wieku XVI: w Krasnym Stawie, Grodnie, Brześciu litewskim, w Eleuzynie, Podgrodziu, Czerniczewie i t. d. Ukazem z dnia 28. października (8. listopada) 1864 roku zniesione zostały w Królestwie Polskiem klasztory Augustyanów: w Warszawie, Rawie, Ciechanowie i Krasnym Stawie, a ze znajdującego się w Wieluniu utworzono jedyny klasztor etatowy.

Dominikanie. Z Władysławem Jagiełłą udało się wielu Dominikanów polskich dla nawrócenia Litwy, gdzie i klasztory potem budować dla nich zaczęto. Że zakon kaznodziejski brał żywy udział w naukowych dążnościach owych czasów, świadczy o tem (jak twierdzi Zeissberg) najprzód budowa biblioteki klasztornej w Krakowie, na którą Jadwiga z Pilicy zapisała w roku 1403 grzywien 120. Dalej i ta okoliczność, że w matrykułach uniwersytetu jagiellońskiego między słuchaczami znajdujemy często zapisanych zakonników tego zgromadzenia, jak również i mimochodem podana przez Długosza wiadomość, iż w roku 1463 wybuchł w klasztorze pożar, podczas gdy kilku zakonników zajmowało się alchemią. Odpowiednio do kierunku praktycznego, jaki sobie wytknął ten zakon, pielęgnowano w nim przeważnie przedmioty realne. Roku 1635 zmarł Waleryan, prowincyał zakonu i po dwakroć przeor klasztoru krakowskiego, słynny matematyk, autor napisanej w roku 1615Nekrografii. Pożar Krakowa (roku 1850), w którym zgorzała starożytna i bogata biblioteka dominikańska, zniszczył nieocenione skarby dla dziejów cywilizacyi w Polsce. Dominikanie polscy już za Kazimierza Wielkiego chlubili się z posiadania życiorysu najsłynniejszego ze swych braci, błogosławionego Jacka. O rękopisach pargaminowych u Dominikanów w Lublinie i Wilnie mamy już wzmianki w wieku XV. Wielu Dominikanów było spowiednikami królów, inni w obozach zachęcali do męstwa, a potem, jako świadkowie czynów rycerskich, przy nabożeństwach dziękczynnych opowiadali z ambon waleczność wodzów i rycerstwa. Inni znowu przemawiali w czasie sejmów i trybunałów, zachęcając do miłości kraju i sprawiedliwości. Gdy w roku 1594 przybył do Polski generał Dominikanów, Hippolit, korzystały z obecności jego klasztory śląskie (wrocławski, głogowski i świdnicki) i uprosiły, że oddzielił je od prowincyi czeskiej i utworzył oddzielną śląską. Tenże generał, zjechawszy do Lwowa, utworzył roku 1595 z siedmiu klasztorów na Rusi prowincyę ruską, ale ta roku 1601 zamieniona została na wikaryat kongregacyi ruskiej, który w roku 1612 dostąpił godności „prowincyi”, a pierwszym prowincyałem, zatwierdzonym przez papieża, został Grzegorz z Przemyśla.

Roku 1644, na kapitule w Rzymie, klasztory litewskie zapragnęły oddzielną stanowić prowincyę, a stolica apostolska przychyliła się do ich życzenia. Dotąd były dwie prowincye: pierwsza polska, do której należały: Żmudź, Litwa, Prusy, Pomorze z Kaszubami i Inflanty; druga ruska, obejmująca, oprócz wszystkich Rusi; Mołdawię, Siedmiogród i Tataryę. W roku 1647 urządzoną została prowincya trzecia Dominikanów, litewska. Prowincya polska, istniejąca od roku 1228, miała w roku 1720 klasztorów męskich 43, rezydencyj 3, klasztorów surowszej reguły czyli obserwantów 12, żeńskich 10. Prowincya ruska, tak zwana św. Jacka, założona roku 1612, liczyła w roku 1720 klasztorów męskich 69 i żeńskich 3. Prowincya litewska, założona roku 1647, zwana św. Anioła Stróża, najstarszy klasztor w swoich granicach miała założony w Wilnie roku 1501. Później najwięcej fundacyi nastąpiło tu w wieku XVII, a do r. 1818 liczyła klasztorów męskich 38, rezydencyj 4, misyi 3 i klasztor żeński 1. Kitowicz w pamiętnikach swoich pisze o Dominikanach, iż byli „dobrzy szkolnicy, dobrzy spowiednicy i dobrzy kaznodzieje”. Litewscy Dominikanie utrzymywali do roku 1832 gimnazya w Grodnie, Zabiałach i Kalwaryi żmudzkiej, szkoły powiatowe w Mereczu, Uszaczu, Nieświeżu, Nowogródku, Wierzbołowie i Sejnach, parafialne zaś przy każdym swoim klasztorze.

Franciszkanie. Gdy Władysław Jagiełło założył biskupstwo w Wilnie, pierwszym biskupem litewskim został Polak, Franciszkanin, Andrzej Wasilko, a tym sposobem zakon franciszkański stanął na czele misyi apostolskiej w ziemiach litewskich; jednocześnie powstało na Litwie kilka klasztorów tejże reguły. Przez długi czas Franciszkanie polscy i czescy stanowili jedną prowincyę. Od roku 1517 do 1625 prowincya polska istniała już tylko w granicach dawnej Polski, obejmując nadto Ruś i Litwę, które, jeszcze w roku 1430, uważane jako osobne wikaryaty, później połączone z prowincyą polską zostały. W roku 1625 Franciszkanie odprawili w Rzymie kapitułę generalną, na której uchwalono utworzyć z klasztorów na Rusi i Litwie oddzielną prowincyę, co stolica apostolska potwierdziła.Prowincya polska przed rokiem 1773 obejmowała klasztorów męskich 30 i żeńskich 4, używała większej pieczęci starożytnej, na której jeszcze i Czechy wymienione były, a dzieliła się na czterykustodye: gnieźnieńską, chełmińską, krakowską i lubelską. W roku 1686 prowincya ruska podzieloną została na dwie osobne: ruską i litewską. Prowincya ruska składała się z czterech kustodyi: Lwowskiej, Przemyskiej, Zamojskiej i Modereckiej, obejmujących razem 27 klasztorów. Prowincya litewska miała także cztery kustodye: Wileńską, Grodzieńską, Kowieńską i Połocką z 30 klasztorami. W roku 1832 nastąpiła kasata klasztorów franciszkańskich na Litwie z wyjątkiem dziesięciu, które później zniesione zostały. W roku 1860 były jeszcze na Litwie dwa klasztory franciszkańskie w Wilnie i Grodnie, a na Wołyniu jeden w Medereczu. W Królestwie Polskiem nastąpiła kasata Franciszkanów w roku 1864 z pozostawieniem jednego klasztoru w Kaliszu.

Bernardyni. Kilkomiesięczny pobyt Jana Kapistrana w Krakowie (od sierpnia r. 1453 do maja 1454) dał podnietę do wprowadzenia do Polski zakonu bernardyńskiego, który właściwie był tylko gałęzią dawno już znanego i zamieszkałego w tym kraju zakonu Franciszkanów. Z łaski kardynała Zbigniewa Oleśnickiego założony został klasztor na Stradomiu w Krakowie i zajęty przez 80 braci. W roku 1454 drugi powstał w Warszawie, a potem cały szereg klasztorów w Polsce, na Litwie i Rusi. Pierwszy klasztor we Lwowie wkrótce po założeniu spalony został przez inowierców. Niebawem jednak podniósł się z popiołów. Jeszcze w XV wieku zasłynęli cnotami i poświęceniem: w klasztorze krakowskim Szymon z Lipnicy, we lwowskim Jan z Dukli, w warszawskim Władysław z Gielniowa. Z działalnością rocznikarską, czyli pisaniem roczników, spotykamy się w konwencie bernardyńskim w Lublinie, który w roku 1456 założyli dwaj rajcy tego miasta. To samo spotykamy w konwenciePrzeworskim, założonym roku 1465 przez Spytka Tarnowskiego, i w Łowickim, założonym roku 1468 przez Jana Gruszczyńskiego, gdzie prowadzono „rękopiśmienne kroniki”. Z początku Bernardyni polscy należeli do prowincyi austryacko-czeskiej. Dopiero roku 1467, na kapitule w Krakowie, dokonano rozdziału prowincyi na trzy wikaryaty. Wikaryat polski obejmował Koronę, Ruś i Litwę, a liczył wówczas klasztorów 12. W roku 1517 było już klasztorów 26, a mianowicie: w Wielkopolsce 13, w Małopolsce 5, na Rusi 4 i w Litwie 4.

Wprowadzenie Bernardynów do Litwy nastąpiło w roku 1468. Pierwszy ich klasztor stanął roku powyższego w Kownie nad samym Niemnem. W roku następnym król Kazimierz Jagiellończyk pobudował im klasztor nad Wilenką w Wilnie. Trzeci z kolei klasztor fundował Gasztold roku 1480 na wyspie narwianej w Tykocinie na Podlasiu, które podówczas do Litwy należało; czwarty roku 1494 Aleksander Jagiellończyk w Grodnie. W roku 1530 nastąpił rozdział prowincyi polskiej na polską i litewską, a roku 1571 zniesienie tego rozdziału. Na kapitule warszawskiej w roku 1628 ogłoszono znowu podział prowincyi polskiej na cztery: wielkopolską, małopolską, litewską i ruską, które liczyły razem 57 klasztorów. Kasata klasztorów nastąpiła najprzód pod panowaniem pruskiem, wszystkich bez względu. Na Litwie i Rusi istniało jeszcze do roku 1864 konwentów 13, po roku 1864 jeszcze kilka. W Kongresówce przy kasacie roku 1864 pozostawiono klasztorów 5 do wymarcia. Jezuici. Pierwszy konwent Jezuitów fundował w Warmii roku 1564 biskup Hozyusz. Po nim Noskowski, biskup płocki, założył jezuickie kolegium w Pułtusku, gdzie po 400 młodzieży pobierało nauki. Trzeci dom Jezuitów roku 1569 sprowadza do Wilna biskup Protaszewicz. W roku 1582 staje w tem mieście seminaryum dla kleru unickiego, fundacyi Grzegorza XIII, a król Batorypodnosi je do godności pierwszej i jedynej akademii w Litwie. Roku 1571 otrzymują Jezuici kolegium w Poznaniu, a ks. Jakób Wujek zostaje rektorem tej osady. Prymas Karnkowski oddaje im roku 1583 kolegium w Kaliszu, a arcybiskup lwowski, Sokołowski, sprowadza ich r. 1585 do Lwowa. Zygmunt August oddal Jezuitom w Wilnie kościół farny św. Jana. Batory wprowadził ich r. 1580 do Połocka, r. 1582 do Rygi, r. 1583 do kościoła św. Barbary w Krakowie, r. 1584 do Grodna i t. d. W r. 1772, to jest na rok przed kasatą zakonu, Jezuici w Polsce podzieleni zostali na cztery prowincye: wielkopolską, małopolską, mazowiecką i litewską. W długim szeregu znakomitych autorów i kaznodziejów tego zakonu, pierwsze miejsce zajmuje Piotr Skarga Pawęski, którego Żywoty świętych za życia jego dziewięć razy były drukowane; po dziś dzień każdy studyować je musi, kto chce dobrze władać polskim językiem. W ostatnich latach istnienia Zakonu słynęli w kraju Jezuici: Wyrwicz, Bohomolec i uczony autor historyi narodu polskiego, Naruszewicz. Kasata Zakonu jezuickiego nastąpiła r. 1773, to jest po pierwszym rozbiorze, i dlatego nie nastąpiła w całej Polsce przedrozbiorowej jednocześnie. Gdy bowiem Stanisław August zastosował się niezwłocznie do breve Klemensa XIII, to Fryderyk II w zaborze pruskim przeprowadził kasatę dopiero w roku 1780, a cesarzowa Katarzyna pozostawiła Jezuitów na Białej Rusi, jak byli za rządów Rzeczypospolitej. Równie względnym okazał się dla nich cesarz Paweł I, który w r. 1811 szkołę ich połocką podniósł do stopnia akademii i otworzył im misye za Wołgą, na Kaukazie, w Rydze i Odesie, a dopiero namówiony przez Siestrzencewicza, wydalił Jezuitów ze swego państwa roku 1820. Pijarzy. Zakon św. Józefa Kalasantego, czyli zgromadzenie szkół pobożnych (Scholarum Piarum) sprowadził do Polski król Władysław IV, szczególny Pijarów opiekun. – Pierwsze kolegium otrzymali w Warszawie przy ulicy Długiej (gdzie za Kongresówki kościół ich przemieniony został na sobór prawosławny). Kolegium ich w Krakowie założone zostało r. 1664, w Chełmie r. 1667, w Łowiczu r. 1668, w Piotrkowie r. 1673, w Radomiu r. 1680, w Wieluniu r. 1691, w Łukowie r. 1696, w Radziejowie r. 1728, w Opolu r. 1743 i tu przemieszkiwał najznakomitszy z Pijarów polskich, ksiądz Stanisław Konarski. Istnieli jeszcze pijarzy: w Łomży, Szczuczynie łomżyńskim, Drohiczynie, Lidzie, Lubieszowie, Wilnie, Wiłkomierzu, Międzyrzeczu koreckim i t d. Za Stanisława Augusta Pijarzy liczyli w dwóch prowincyach, polskiej i litewskiej, 26 kolegiów i rezydencyj.

Bazylianie. Zakon św. Bazylego podług reguł, potwierdzonych przez papieży w wieku IV i V po Chrystusie, rozszerzył się nietylko na wschodzie, ale i na zachodzie. – Przełożony klasztoru nazywał się pierwotnie archimandrytą, a gdy się klasztory pomnożyły, każdy dom miał swego ihumena (z greckiego wódz, naczelnik). Po wprowadzeniu wiary chrześcijańskiej na Ruś, Bazylianie znaleźli tam dobre przyjęcie. Skutkiem unii politycznej roku 1569 i unii kościelnej r. 1595 w dyecezyach ruskich, należących do Polski, liczba klasztorów bazyliańskich powiększyła się znacznie. Zarówno zwolennicy jak przeciwnicy unii widzieli w Bazylianach najlepsze poparcie swej sprawy. Do połowy XVII wieku na Litwie i Białorusi założono 45 klasztorów unickich, na południowej zaś Rusi do 55 dysunickich. Metropolita kijowski, Józef Welamin Rutski, celem naprawy zakonu Bazylianów, zebrawszy jego przełożonych na kapitułę do Nowogrodowicz r. 1617, zaprowadził reformę zakonu, a wszystkie te uchwały stolica apostolska zatwierdziła. Klasztory Bazylianów na Rusi litewskiej stanowiły odtąd jedną kongregacyę Przenajświętszej Trójcy (zatwierdzoną przez Urbana VIII roku 1624). Prawdziwą epokę stanowi synod, odbyty r. 1720 w Zamościu, który zaprowadził szkoły dla zakonników i dla świeckiej młodzieży we wszystkich klasztorach, liczących więcej niż dwunastu zakonników. Skutkiem tych postanowień duchowieństwo zakonne tak się odrodziło i podniosło, że w 20 lat potem Bazylianie kierowali najpomyślniej prawie całem wychowaniem młodzieży katolickiej na Rusi. Metropolita Szeptycki zwołał roku 1739 synod do Lwowa, gdzie utworzoną została nowa, niezależna od litewskiej, prowincya koronna ruska, pod tytułem Opieki Najśw.Panny. Na kapitule w Dubnie r. 1743 połączono obie prowincye w jedną kongregacyę „Najświętszej Trójcy”. Każda prowincya miała odtąd oddzielnego prowincyała, ale obie wybierały wspólnego protoarchimandrytę. Bazylianie, podnosząc się sami, podnosili zarazem świeckie duchowieństwo i lud cały, oddając przez to wielkie usługi Kościołowi. Lud z całej Litwy dążył na nabożeństwa i spowiedź do Bazylianów w Żyrowicach, a z całej Rusi południowej do Poczajowa. Po reformie roku 1743 poczęli Bazylianie zakładać szkoły na szerszą stopę, oddając na ich utrzymanie większą część swoich funduszów. We wszystkich klasztorach prowadzono szkoły niższe, a: w Wilnie, Lwowie, Świerzniu, Ławrowie, Kamieńcu, Połocku, Witebsku, Łucku, Żydyczynie, Chełmie, Zahajcach, Zamościu, Trębowli, Zbarażu, Satanowie, Poczajowie, Krzemieńcu, Zagórowie, Żyrowicach, Lubarze, Borunach i t. d. wykładano filozofię, retorykę i nauki gimnazyalne. Po kasacie zakonu Jezuitów Rzeczpospolita oddała wiele szkół jezuickich Bazylianom, np. w Brześciu, Nowogródku, Grodnie, Mińsku, Bracławiu, Dubnie, Ostrogu, Winnicy, Barze, Łucku, Żytomierzu, Lublinie, Owruczu, Antopolu, Wilnie i t. d. Po pierwszym rozbiorze kraju r. 1772 pozostało w Polsce 40 klasztorów bazyliańskich, których wszystkie przywileje zatwierdził sejm r. 1775. Dla lepszego nadzoru nad klasztorami uchwalono na kapitule w Torokaniu r. 1780 rozdzielić prowincyę litewską na litewską i białoruską, a ruską na polską i halicką. Odtąd dla każdej z tych prowincyi był oddzielny protoihumen, wszystkie zaś po dawnemu zostały pod jednym protoarchimandrytą. Po ostatnim podziale kraju zniesioną została roku 1796 godność protoarchimandryty. Po śmierci cesarzowej Katarzyny, za cesarza Pawła, wystarali się Bazylianie o wznowienie protoarohimandryi i wcielenie prowincyi białoruskiej do litewskiej. Cesarz Aleksander I, ukazem z dnia 5. maja, 1804 r.,zniósł na nowo protoarchimandryę, a za cesarza Mikołaja I w roku 1827 nastąpiła kasata 40 klasztorów bazyliańskich z pozostawieniem jednak szkół, które utracili w r. 1831. Dnia 16. lutego 1832 r. został zniesiony urząd prowincyalski. Reszta pozostałych klasztorów zaliczoną została w roku 1839 do kościoła wschodniego. Utrzymały się tylko w Kongresówce, w dyecezyi Chełmskiej, 4 klasztory unickie do roku 1865: w Chełmie, Białej, Zamościu i Lublinie i piąty w Warszawie przy ulicy Miodowej do roku 1872. – W Austryi (Galicyi) Bazylianie pozostali przy swoich prawach do roku 1782, poczem zniesiono uboższe ich klasztory: swaryczowski, pacykowski, kryłoski, jazenicki, pitrycki, zadarowski, czortkowski, bielecki, łanowicki, łukski, biesiedzki, lwowski św. Jana, derewczyński, horpidski i buczyński. Z pozostałych 14 męskich i 2 żeńskich utworzono r. 1785 jedną prowincyę halicką, dla której przywrócono r. 1802 (patentem cesarskim z 29. kwietnia) dawne ustawy, o ile te nie sprzeciwiały się politycznym prawom państwa austryackiego. Kapucyni. Król Jan III na podziękowanie Bogu za swoje zwycięstwa nad Turkami i Tatarami, spełniając uczyniony ślub, sprowadził w roku 1681 z Włoch pierwszych Kapucynów do Warszawy, a udając się roku 1683 na wyprawę pod Wiedeń, w otoczeniu rodziny i dostojników dnia 23. lipca położył kamień węgielny pod kościół kapucyński przy ulicy Miodowej. Jadąc przez Kraków, gdy modlił się u Karmelitów na Piasku przed cudownym obrazem Najświętszej Maryi Panny, ślubował znowu fundacyę Kapucynów w Krakowie, a królowa fundacyę Sakramentek w Warszawie. Fundacya krakowska nastąpiła już po śmierci Sobieskiego z ofiar prywatnych. Później poszły inne w Lublinie, Lubartowie, Łomży, Zakroczymiu i t. d. Gdy w roku 1754 było już w Polsce 9 klasztorów i 9 rezydencyj, Benedykt XIV wyniósł kustodyę polską do godności prowicyi, która jednak do roku 1761 pozostawała pod nadzorem zarządu prowincyi czeskiej. Po pierwszym rozbiorze kraju klasztory galicyjskie złączone zostały w oddzielną kustodyę. W roku 1853 prowincya polska składała się jeszcze z 7 klasztorów w Kongresówce, 4 w cesarstwie i 6 w kustodyi galicyjskiej.

Trynitarze. Gdy Saraceni stali się postrachem ludów chrześcijańskich, powstał w wieku XII zakon, który miał na celu ratowanie jeńców i wydostawanie ich z rąk fanatycznych barbarzyńców. Zakon ten powitany był z zapałem, bo do przedsięwzięcia podobnego potrzeba było bohaterskiej odwagi i wielkiego poświęcenia. Papież Innocenty III zatwierdził uroczyście zakon Trynitarzy. Do Polski przybyli Trynitarze bardzo późno. Jeden z pierwszych ich klasztorów fundowany był w Warszawie na Solcu roku 1693 z kościołem, zamienionym w roku 1865 na parafialny. Mieli także klasztory we Lwowie, Wilnie (Trynopol nad Wilią), w Kamieńcu podolskim i Łucku. Ksiądz Adam, Trynitarz, wydał ciekawą książkę: Zebranie wszystkich redempcyj, które prowincya Polska zakonu Najśw. Trójcy od wykupienia niewolników w krajach świeckich i tatarskich od r. 1688 do 1783 czyniła. Pokazuje się z tego, że działalność Trynitarzy polskich rozpoczęła się w r. 1688. W ogóle przez lat 437, t. j. do r. 1695 wszyscy z Europy Trynitarze wykupili niewolników na Wschodzie 30.732.

KONIEC.