[ Umowa przedślubna Heleny Starowieyskiej z 1674 roku ]
Umowa przedślubna Heleny Starowieyskiej z 1674 roku.
(Przyczynek źródłowy do genealogii Starowieyskich z Bibersztyna )
1.Wprowadzenia do zagadnienia
Zdobywające coraz większą rzeszę zwolenników badania genealogiczne sprawiają, że wraz z rozwojem techniki powstają coraz to nowe bazy danych. Z całą pewnością za jedną z lepszych należy uznać prowadzoną przez dr Marka Jerzego Minakowskiego, którą można znaleźć pod adresem www.przodkowie.com. Wśród wielu tysięcy wymienionych tam osób, uwagę zwraca grupa posłów na sejm, a w szczególności ród Starowieyskich herbu Bibersztein. Ród ten wywodzący się najprawdopodobniej z Górnego Śląska, a ściślej rzecz biorąc z terenów Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego należy do najsłabiej opracowanych genealogicznie. Nie występują on m.in w tak wielkich portalach inernetowych takich jak: www.ornatowski.com czy www.genealoga.okiem.pl. Tym bardziej wskazane jest bliższe przyjrzenie się tej lini Starowieyskich, szczególnie, że nie prowadzono dotąd badań nad powiązaniami XVII – wiecznych elit politycznych Rzeczypospolitej z ludnością mieszkającą na Śląsku, a ewentualne publikacje na ten temat są raczej wynikiem przypadkowości niż szerzej zakrojonych badań genealogicznych. Potrzeba takich prac jest tym bardziej uzasadniona, że to właśnie w Ziemi Pszczyńskiej należy szukać „gniazda” rodu Starowieyskich herbu Biberstein – jednej z bardziej zasłużonych rodzin dla Rzeczypospolitej. Z tego też względu za wskazane uznano opublikowanie jednego z ciekawszych dokumentów do dziejów Starowieyskich z Biberstein.
2.Wolne Państwo Stanowe Pszczyńskie
Samo Wolne Państwo Pszczyńskie powstało 1517[1] r., i jako takie istniało do 1825 r., kiedy to zostało podniesione przez Fryderyka Wilhelma III do rangi księstwa. W dziejach Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego można wyróżnić kilka etapów. Pierwszy, obejmujący lata 1474-1517 charakteryzował się licznymi zmianami właścicieli, co było w znacznej mierze pokłosiem walki o Śląsk miedzy Maciejem Korwinem, a Władysławem Jagiellończykiem. Drugi okres tzw. turzonowsko-promintzowski datuje się od lutego 1517 r., kiedy to węgierski magnat Aleksy Turzo stał się panem Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego. Wprawdzie w 1525 r sprzedane ono zostało sprzedane za długi Janowi Turzo[2]. W 1545 r. zostało ono sprzedane Baltazarowi Promnitzowi, który był jednocześnie biskupem wrocławskim i starosta generalny Śląska, który w 1561 r. określił zasady sukcesji, kończąc tym samym okres tworzenia się Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego[3]. Warto przy tym zaznaczyć, iż okres rządów Promnitzów był zarazem okresem największej stabilności w dziejach tego Wolnego Państwa Stanowego Pszczyńskiego, zarówno pod względem politycznym, jak i własnościowym. Charakteryzował się on przy tym znacznymi przeobrażeń w strukturze własnościowej wewnątrz samego Państwa Stanowego[4]. Jednocześnie większość osób mieszkających na terenie Wolnego Państwa Stanowego to osoby polskojęzyczne, co znajdowało wyraz m.in. w wydawaniu szeregów aktów w języku polskim.
3.Księgi ziemskie
Prezentowany dokument pochodzi z ksiąg ziemskich znajdujących się w zespole Sąd Książęcy Anhaltów w Pszczynie. Księgi sądowe. Zostały one założone w 1423 r. wraz powstaniem sądownictwa należącego do książąt, jako suwerennych panów feudalnych. Do najczęściej poruszanych w nich spraw należą: hipoteki, darowizny, kontrakty ślubne, zastawy, testamenty[5]. Zasadą przy tym było stosowanie ze względu na zróżnicowanie narodowościowe języka polskiego i niemieckiego jako urzędowego.
4.Opis zewnętrzny i wewnętrzny
Edytowany dokument stanowi odpis umowy przedślubnej zawartej w 1674 r zamieszczony w księdze ziemskiej. Został on umieszczony na czterech stronach o wymiarach 10 x 16 cm, z czego 1 i 4 strona dokumentu zajmuje 1/5 strony w księdze ziemskiej. Tekst został napisany w języku polskim z nielicznym wtrętami łacińskimi. Na końcu odpisu siedmiokrotne loco sigillium. Świadkowie: Franciszek Starowieyski z Bibersztyna, Stanisław Starowieyski z Bibersztyna, Marcin Blanek z Lewiru, Samuel Silnicki, Wacław Zborowski ze Zborowa, Jan Wilkowski, Fabian Gołembiowski.
5.Omówienia dokumentu
Prezentowana intercyza ślubna została zawarta w 1674 r. między Franciszkiem i Stanisławem Starowieyskim z Biberstyna w imieniu Heleny Starowieyskiej, a Marcinem Blankiem z Lewiru. Jest ona o tyle ciekawa, że oprócz liczny powiązań rodzinnych, ukazuje nam jak silne było oddziaływanie wpływów polskich w Ziemi Pszczyńskiej czego przykładem może być choćby sposób liczenia sum stanowiących posag panny młodej.
Jak możemy przeczytać w Przewodnik inteligentnego snoba według Franciszka Starowieyskiego[6] „…. Od wieku XVI aż po XVIII jedna linia rodu osiedliła się w Boiszowie na Śląsku, pod Pszczyną, przyjmując nazwę Boiszowskich, druga od początku XVII stulecia osiadła w Starej Wsi w Księstwie Zatorskim. Jako że wedle polskiego zwyczaju nazwiska pochodziły od nazw wsi, tak więc – podobnie jak Boiszowscy od Boiszowa – Starowieyscy zostali nazwani od niedużej wioski Stara Wieś, między Bielskiem a Żywcem .….”.[7] Z czasem, najprawdopodobniej pod koniec XVI w. część Starowieyskich z Boiszowa przeniosła się do Bibersztyna, gdzie osiedlili się na stałe, skąd przypuszczalnie przyjęli oni również herb Biberstein. Najprawdopodobniej również pod koniec XVI w. inna grupa Starowieyskich z Boiszowa osiedliła się w województwie krakowskim, spolszczając nazwisko na Starowiejski[8].
Drugą rodziną wymienioną w dokumencie są Blankowie z Lewiru.[9] Był to ród burgundzki, którego przedstawiciele osiedlili się w Pszczynie i Krakowie. Najstarszym, znanym przedstawicielem polskich Blanków jest Grzegorz Blank, złotnik krakowski ożeniony z Katarzyną Jeleniówną, a następnie Janiną Ragoską. Najprawdopodobniej mieszkał on pierwotnie w Lewirze, gdyż w sporządzonym w 1598 r. przez siebie testamencie jest wymieniony jako właściciele Góry k. Pszczyny[10]. W 1595 r. jego syn Antoni przyjmuje prawo miejskie Krakowa i żeni się z Anną Zagrzebską[11]. Wkrótce też wraz z ojcem staje się właścicielem domu przy ul. Grodzkiej 9, gdzie mieszka aż do swej śmierci w 1632 roku[12]. Po śmierci ojca w 1602 r. stał się on posiadaczem Góry. Ich syn Antoni junior odziedziczywszy po ojcu majątek w Górze sprzedał go Marcinowi Blankowi z Lewiru oraz jego pierwszej żonie Katarzynie Zagórskiej[13]. Warto przy tym wspomnieć, iż siostra Antoniego – Katarzyna posiadała swoje dobra w Boiszowie[14]. Nie jest natomiast jasne czy wymieniona w Herbarzu szlachty śląskiej Helena Blank z Lewiru[15] jest wymienioną w dokumencie Heleną Starowieyską z Biberstein czy też ich córką.
6.Sposób edycji
Edycję dokumentu oparto o Instrukcję wydawniczą dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w.[16] z pewnymi odstępstwami na rzecz większej wierności z oryginałem. Uwspółcześniona została pisownia dużych i małych liter o ile nie dotyczyła ona zwrotów charakterystycznych dla okresu w którym powstał dokument (np. Jego Mość). Przyjęto przy tym zasadę zachowania oryginalnej pisowni nazw własnych, zarówno geograficznych, jak i osobowych. Wszelkiego rodzaju ściągnięcia uzupełnione zostały literami w nawiasach kwadratowych. Polskie znaki diakrytyczne zostały zachowane, o ile występują w tekście oryginalnym stanowiącym podstawę edycji. Ze względu na większą czytelność usunięto znaki braychygraficzne, uwspółcześniając pisownie. Słowa uznane za błędy pisarza zostały zmodyfikowano bez oznaczania miejsca poprawki. Przy wyrazach nie zrozumiałych zastosowano tzw. przypis amerykański, stosując zasadę występowania objaśnienia jedynie za pierwszym razem.
Góra 8 I 1674
Zawarcie umowy przedślubnej (intercyzy) między Franciszkiem i Stanisławem Starowieyskimi z Bibersztyna w imieniu Heleny Starowieyskiej, a Marcinem Blankiem z Lewiru
Oryginał: Archiwum Państwowe w Katowicach. Odział terenowy w Pszczynie, Archiwum Książąt Pszczyńskich, sygn. X-298, k. 239-240.v
Roku Pańskiego tysiącznego sześćsetnego sied[e]mdziesiątego czwartego dnia ósmego stycznia stało się pewne i w niczym nie poruszone postanowienie między Ich M[oś]ciami Je[go] Mością Panem Francis[z]kiem i Stanisławem z Bibers[z]tyna Starowieyskimi z jednej a Jej M[oś]cią Panem Marcinem z Lewiru Blankiem a na Górze z drugiej strony. A to w ten sposob isz Je[go] M[oś]ć Pan Marcin z Lewiru Blanek upatrzywszy sobie z woliej i przeyzrzenia [przyjrzenia – przyp. G.S] Pana Boga Wszchemogącego synowicę Ich M[o]ściow Jej M[oś]ć pannę Helenę z Biberstyna Starowieyską córkę sławnej pamięci nieboszczyka Jej M[o]ś[ć] Pana Jana z Biberstyna Starowieyskiego a synowice rodzoną Ich M[oś]ciów roznysz [różnych – przyp. G.S] pomienionych a opiekunow Jej M[oś]ci przyrodzonych onę otrzymał za małzonkę w stan święty małzeński sobie daną, po ktorej Ich M[oś]ć panowie z Biberstyna Starowiejscy roznysz pomienionej Je[j] M[oś]ć panu Marcinowi z Lewiru Blankowi obiecują oddać wiana dwa tysiące złotych monety i liczby polskiej jaka na ten czas pojdzie z dobr ojczystych i macierzystych w roku da Pan Bog tysiącznym sześćsetnym sied[e]mdziesiątym piątym rodzien Święta Trzech Krolow przy których powzięciu Je[j] M[oś]ć pan Marcin z Lewiru Blanek bęndzie powinien przyszłą Jej M[oś]ć panią małzonkę swoje do Grodu Oswiecimskiego stawić i wyrok spolnie z nią z dobr ojczystych i macierzystych według trybie a zwyczaju w Koronie Polskiej bendącego uczynić, przeciwko tedy temu Je[j] M[oś]ć pan Marcin Blanek obliguje sie przeczystej Jej M[oś]ć pani małzonce swojej Jej M[oś]ć pannie Helenie z Biberstyna Starowieyskiej wiana na statku swoim swobodnym na Górze to jest na stariem folwarku całym i zupełnym z poddanymi gruntami z[e] stawami do tegoż folwarku należytymi złotych polskich monety w Koronie Polskiej na ten czas idącej dwa tysiące a przy tym według trybu i zwyczaju Swobodnego Państwa Pszczyńskiego przy wianku dwa tysiąca takiej ze monety w Koronie Polskiej na ten czas idącej a powzięciu wiana przyszłej małzonki swojej powinien będzie według zwyczaju Swobodnego Państwa Pszczyńskiego[17] do ksiąg Confirmatiej [potwierdzenie – G.S] te intercyzę podać. Procz tego uwiąsku, który służy starej pamięci potomkom Jej M[oś]ci pani Katarzynie z Zagórza[18] Blankowej a małzonce przes[z]lyj Je[j] M[oś] pana Marcina z Lewiru Blanka, którego cesją na sie otrzymała od pana Andrzeja Krecyka To jest na folwarczku dolnym nowym nazwanym i z poddanymi w tym uwiąsku do tego folwarku należącym, przy tym według zwyczaju Swobodnego Państwa Pszczeńskiego[19] zapisuje Jej M[oś]ć Pan Marcin z Lewiru Blanek Jej Mość pani małzonce swojej jaki na ten czas powoz będzie onej słuzyć ma, a te wszytkie wzwysz pomienione condicie [ warunki – G.S], podług artykielie czternastego na liscie dwudziestym pierwszym urządzeniu ziemskim stosować się mają, co sobie Ich M[oś]ć z obydwu stron obiecują dobrymi i podciwymi Ryczynskiemi słowy te wszystkie condicie w tej zmowie opisanej podług porządku prawa a zwyczaju Swobodnego Państwa Pszczyńskiego dla lepszej wiary a pewności Ich M[oś]ć roznysz pomienionymi secrety swoje przycisnęli i rękami swoimi własnemi się podpisali przy prosiwszy do siebie dla wiadomości według zwyczaju a prawa sląskiego nizej podpisanych Ich M[o]ści Panów przyjacioł zeby przy podpisach a secretach[20] ich secrety swe przycisnęli a rękami sie własnymi podpisali wszak i herbom a potomkom swym prześ szkody. Datum w Gorze ut supra.
[1]Kubiciel Romulad, Ziemia pszczyńska i jej właściciele do połowy XVI wieku [w:] Ziemia pszczyńska przez wieki. Stan badań, archiwalia, problemy badawcze. Suszec 2002.
[2]Kubiciel R.,Ziemia pszczyńska …, s. 199.
[3]Tamże, s. 201-202
[4]Włodarska T., Spyra B., Historia Archiwum Książąt Pszczyńskich, Archeion, T. 38:1962, s. 192.
[5]Archiwum Książąt Pszczyńskich, oprac. B. Spyra, Warszawa 1973, s. 91.
[6]http://ksiazki.wp.pl/katalog/ksiazki/kw,76247,page,1,fragment.html
[7]tamże
[8]Niesiecki K., Herbarz polski, T. VIII, Lipsk 1841., s. 500.
[9]Sękowski R., Herbarz szlachty śląskiej. Informator genealogiczno-heraldyczny, t. I A-C, Katowice 2002, s. 217.
[10]tamże
[11]Ciechowiecki A., Złotnicy czynni w Krakowie w latach 1608 – 1700 [w:]Materiały do biografii genealogii i heraldyki polskiej, t. VI, Buenos Aires – Paryż 1974, s. 20.
[12]tamże
[13]Sękowski R., Herbarz …, s. 217
[14]tamże
[15]tamże
[16]Lepszy K., Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do poł XIX w., Wrocław 1953.
[17]Wolne Państwo Pszczyńskie
[18]Chodzi o 1 pierwszą żonę Marcina Blanka Katarzynę Zagórską
[19]Wolnego Państwa Pszczyńskiego
[20]pieczęć
