[ Zeszyty Tłumackie, (I – VI 2006r) ZESZYT Nr 1(37)
Historia Sokolstwa Polskiego
Historia Sokolstwa Polskiego ma już 140 lat, niestety nie jest ona znana ogółowi społeczeństwa polskiego. Ta zasłużona dla Ojczyzny organizacja zwalczana była przez kolejne, wrogie Polsce władze. Skutecznie zwalczano jej istnienie, aż do 1989 roku, kiedy to znów zawiązano Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, i który ponownie wznowił swoją działalność. Pierwsze towarzystwa gimnastyczne zaczęły powstawać w Europie na początku XIX wieku w Szwecji, w Czechach i w Niemczech, gdy pojawiło się zapotrzebowanie na zdrowe ciało i wzrosło zainteresowanie gimnastyką, grami sportowymi, ćwiczeniami na przyrządach i na wolnym powietrzu.
W Polsce pierwsze Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” powstało we Lwowie z inicjatywy młodzieży akademickiej. Idea Sokolstwa polskiego wyrosła na ziemiach polskich na glebie uczuć narodowych oraz polskich dążeń niepodległościowych i było to wynikiem swobód autonomicznych jakie w drugiej połowie XIX w. otrzymała Galicja i inne kraje Monarchii Austro-Węgierskiej. Ruch sokoli we Lwowie zainicjowało dwóch studentów Klemens Żukotyński i Ludwik Goltental, którzy 1 listopada 1866 r. zorganizowali kółko gimnastyczne. Celem koła było wspólne uprawianie gimnastyki i szermierki oraz budowanie ducha narodowego Polaków. Z pomocną dłonią młodym akademikom przyszli m.in. lekarz domowy dr Józef Milleret i hr.Jan Aleksander Fredro. Dzięki ich wsparciu 7 lutego 1867 r. powstał „Sokół” polski na wzór „Sokoła” czeskiego, założonego przez Mirosława Tyrsza w 1862 r. Stowarzyszenie otrzymało statut a od 1869 r. zaczęło funkcjonować pod nazwą Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Sokół w tradycji słowiańskiej był symbolem wolności, sprawności, wytrwałości, siły i niezawodności w ataku. Dr J. Milleret został jego pierwszym prezesem. Pierwszym hasłem TG „Sokół” była łacińska maksyma „Mens sana in corpore sano”, czyli „W zdrowym ciele zdrowy duch”. Największy rozwój „Sokoła” nastąpił w latach osiemdziesiątych XIXw. kiedy zaczęły powstawać nowe stowarzyszenia ruchu Sokolego.
W styczniu 1884r. powstało TG „Sokół” w Tarnowie, w lipcu w Stanisławowie, natomiast w 1885r. powstały gniazda w Przemyślu, Krakowie i Tarnopolu. 22 grudnia 1892r. we Lwowie nastąpiło zespolenie galicyjskich Towarzystw Sokolich, które powołały Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich w Austro-Węgrach. Na czele Związku stanęli Tadeusz Romanowicz jako prezes, a naczelnikiem został Antoni Durski. Tylko rok przetrwała ta nazwa, bo już 23 XII 1893r. nazwano go Związkiem Sokołów Wielkopolskich, a w 1895r. przekształcono w Związek Sokołów Polskich w Niemczech. Prezesem związku został Józef Krzymiński, a naczelnikiem Wiktor Gładysz. Najgorsza sytuacja była w zaborze rosyjskim, gdyż napotykano na silne przeszkody polityczne. W Kongresówce organizowały się tajne komplety gimnastyczne, w których młodzież ćwiczyła, uczyła się szermierki, a ducha kształtowała przez nielegalną bibułę i rocznicowe obchody powstań tzw. listopadówek i styczniówek. Organizatorem takich zakonspirowanych kompletów w Lublinie był Stanisław Gałecki. Niepowodzenia Rosji w wojnie z Japonią, jak i rewolucja 1905 roku, spowodowały w Kongresówce liberalizację ucisku i zezwolenie na legalizację Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”.
Niestety legalna działalność Sokolstwa w Królestwie trwała do 1907 r., kiedy to władze carskie po uporaniu się z wewnętrznymi problemami zdelegalizowali towarzystwa Sokole zmuszając jego członków do ponownej działalności w konspiracji. Od 1895 roku rozpoczęto przyjmowanie do „Sokoła” kobiet. W 1901r. na Zlocie w Pradze odbył się pierwszy występ ćwiczeń wolnych kobiet, a w 1906 r. pierwszy kurs instruktorski. Na obczyźnie, wśród skupisk Polaków również szerzyła się idea sokolstwa, podtrzymująca Polaków na duchu, scalająca myśli o wolnej Ojczyźnie – szczególnie w Niemczech, Francji i Ameryce. Najstarszym z gniazd Sokolich na obczyźnie był „Sokół” w Berlinie. Towarzystwo opierało swoją działalność o gęstą sieć sal gimnastycznych zwanych sokolniami. Były one budowane wysiłkiem samych Sokołów z funduszy zdobywanych poprzez organizowanie zajęć gimnastycznych, zabaw tanecznych, tzw. herbatek oraz ze składek członków lub dotacji państwowych. Działalność poszczególnych gniazd nie ograniczała się do uprawiania gimnastyki i ćwiczenia szermierki, ale także obejmowała działalność kulturalno-oświatową. Bardzo mocno akcentowano pierwiastki patriotyczne, istniały m.in. sekcje: muzyczne, taneczne, recytatorskie, turystyczno-krajoznawcze czy teatralne. Sokoli zakładali czytelnie, biblioteki, organizowali odczyty i wykłady na tzw. wieczorach narodowych, wydawali broszury, śpiewniki oraz własne czasopisma. Sokolnie (siedziby towarzystw) pełne były narodowych symboli. W Sokolich gniazdach pielęgnowano rycerski etos, który rodził się wraz z symbolami i wymogami natury etycznej – zawartymi w statucie, regulaminie i przykazaniach Sokolich. Ten szlachetny etos urzeczywistniał się w cnotach Sokolich, których przymiotami było: uczciwość, punktualność, odpowiedzialność, wytrwałość, karność, obowiązkowość czy odwaga. Ważne też było niwelowanie różnic stanowych przez braterstwo sokole, przyuczanie do zgodnej pracy społecznej, do podporządkowania jednostki woli i dobru społeczeństwa. Utraciliśmy ziemię, siłę i hardość męską, a w Sokole wzmacniano wiarę i ducha, aby pokusić się o odzyskanie tych jedynych warunków człowieczego życia, jaką jest wolna Ojczyzna. Sokoli pozdrawiali się okrzykiem „Czołem” wyjętym z kart sienkiewiczowskiej Trylogii. Z czasem pojawiły się nowe hasła Sokole „Czołem Ojczyźnie, szponem wrogowi” oraz „Bóg i Ojczyzna”. Towarzystwa Sokole na swoich patronów wybierały wybitnych wojskowych, którzy przysłużyli się Ojczyźnie. Pierwszym patronem TG „Sokół” był gen. Tadeusz Kościuszko. Sokoli organizowali Zloty Sokole, które stanowiły przegląd szkoleniowy, a jednocześnie stanowiły czynnik rozbudzający uczucia narodowe i patriotyczne. Zloty często łączono z uroczystym obchodzeniem ważnych wydarzeń historycznych, jak np. Zlot Grunwaldzki, który odbył się w lipcu 1910 r. w Krakowie z okazji 500-nej Rocznicy Victorii Grunwaldzkiej. Specjalnie na tą okazjęIgnacy Paderewski ufundował okazały pomnik, a Maria Konopnicka napisała Rotę, której tekst stał się sztandarową pieśnią Grunwaldzkiego Zlotu Sokolego. Od 1867 r. do 1939 r. w Polsce i w okręgach sokolstwa polskiego na emigracji odbyło się kilkaset zlotów o różnej skali i na różnych szczeblach struktury (w tym 8 zlotów wszechzwiązkowych sokolstwa polskiego).
Z Sokolstwem związani byli również Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka i Adam Asnyk. Organem prasowym Sokoła był „Przewodnik Gimnastyczny-Sokół”., a od 1921 r. wychodził również „Przegląd Sokoli”. Podstawową jednostką organizacyjną było gniazdo. Najczęściej liczyło od kilkudziesięciu do kilkuset członków, z czego tylko część regularnie ćwiczyła. W większych miastach było po kilkanaście gniazd i wtedy oznaczano je numerami np. Tarnów I i Tarnów II. Jednostką nadrzędną nad gniazdem był „okręg”. Okręgi były oznaczone numerami rzymskimi np. Okręg I. Okręgi najczęściej były związane z większymi miastami np. Okręg II Tarnowski, czy Okręg VII Stanisławowski i obejmowały swym zasięgiem terytorium zbliżone do województwa. Okręgi łączyły się w dzielnice. Dzielnice obejmowały kilka Okręgów wydzielonych wg kryteriów geograficzno-historycznych. Były więc dzielnice: Mazowiecka, Pomorska, Wielkopolska, Małopolska, Krakowska oraz dzielnice na emigracji np. Dzielnica VII z siedzibą w Paryżu. Przykładowo do Dzielnicy Krakowskiej należały okręgi: krakowski, cieszyński, tarnowski, nowosądecki, Zagłębia Dąbrowskiego, tarnobrzeski, rzeszowski i jasielski. Na czele dzielnicy lub okręgu stało Przewodnictwo z przewodniczącym. Dzielnice łączyły się w Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”. Na czele związku stał naczelnik. „Sokół” polski był organizacją ludzi dorosłych. Próby wciągnięcia młodzieży do organizacji jako tzw. „dorost sokoli” nie dawały początkowo większych efektów. Jednak w listopadzie 1909 r. przedstawiciele „Sokoła” w osobach naczelnika dr Kazimierza Wyrzykowskiego (1) i sekretarza Stanisława Bregi spotkali się z ludźmi „Zarzewia”. Zawarto umowę, na mocy której „Sokół” zobowiązał się zorganizować na swoim terenie Drużyny Młodzieży Sokolej o podobnej do Zarzewiackich Oddziałów Ćwiczebnych założeniach.
W związku z tym Zarzewiacy biorący udział w spotkaniu: Mieczysław Neugebauer, Henryk Bagiński, Bolesław Biskupski zostali dokooptowani do grona nauczycielskiego „Sokoła-Macierzy”. W marcu 1910 r. powstają pierwsze drużyny młodzieży sokolej prowadzone przez M. Neugebauera i H. Bagińskiego. Dalszy rozwój skautingu w łonie Sokoła, zapewniającego kadrę i zaplecze socjalne, został jednak zahamowany zachowawczym stanowiskiem „szefostwa” Sokoła, które niezbyt chętnym okiem patrzyło na przygotowania wojskowe młodzieży. Zmianę tego stanowiska wywołało wydane w 1910r. zarządzenie władz austriackich o obowiązkowym przeszkoleniu wojskowym starszej młodzieży, co sprawiało, że władze Sokoła, nie chcąc by szkolenie to znalazło się w rękach zaborcy, stało się podatniejsze na propozycje Zarzewia. 26 lutego 1911 r. na Posiedzeniu Grona Nauczycielskiego „Sokoła-Macierzy” Andrzej Małkowski wygłosił referat o skautingu, w którym przekonał zebranych do podjęcia uchwały o tworzeniu Sokolich Drużyn Skautowych. Dwa dni później wydział „Sokoła” zatwierdził to i wyraził zgodę na rozpoczęcie pierwszego kursu skautowego (20 maja 1911 r.). Równolegle odbył się kurs skautek pod wodzą Olgi Drahonowskiej. W dniu 22 maja powołano 4 pierwsze drużyny skautowe. Powołano Naczelną Komendę Skautową, której komendantem został Naczelnik Sokoła dr Kazimierz Wyrzykowski. Powstałe na terenie Sokoła drużyny skautowe dały początek obozownictwu polskiemu, głównie dzięki Walerianowi Sikorskiemu i dr. Kazimierzowi Wyrzykowskiemu. I nie z Anglii one do nas przyszły, ale z zastosowania przez Sikorskiego szwedzkich pomysłów do sokolich kursów w Skolem. Sokół dał harcerstwu podstawy organizacyjne. Na jego terenie tworzyły się drużyny harcerskie, wyrośli i kształcili się pierwsi instruktorzy harcerscy. (2) Ważnym czynnikiem Sokolego wychowania było przysposobienie wojskowe. Mundury Sokole nawiązywały do tradycji najpiękniejszych Oręża Polskiego. Powołano Stałe Drużyny Sokole, Drużyny Polowe, których komendantem został kpt. artylerii Józef Haller. Podczas IV Złotu Sokołów we Lwowie 8 tysięcy podopiecznych Hallera zaprezentowało bardzo wysoki poziom wyszkolenia wojskowego w manewrach. Idee – wszechpolska, solidaryzmu narodowego, aktywnego patriotyzmu głoszone przez Jana Ludwika Popławskiego, Romana Dmowskiego i Zygmunta Balickiego odegrały duży wpływ na Sokolą brać. Dzięki temu w Ruchu Sokolim zrzeszonych było ok. 30 tys. rodaków w zaborze austriackim – w 250 gniazdach, 12 tys. w zaborze pruskim – w 291 gniazdach oraz mimo konspiracyjnych warunków 6 tys. w Kongresówce, gdzie działało 40 gniazd. Podczas I wojny światowej druhowie zrzeszeni w Sokolstwie galicyjskim zasilili szeregi Legionu Wschodniego i Legionu Zachodniego. Sokoli przyjęci do Legionu Wschodniego 20 września 1914 r. w Mszanie Dolnej odmówili złożenia przysięgi na wierność Austro-Węgrom, w wyniku czego doszło do rozwiązania Legionu. Znaczna część Sokolich poszła za „Sokolim Generałem” walcząc w szeregach II Brygady Legionów. Po odmowie złożenia przysięgi przez wojska Józefa Hallera na wierność cesarzowi, przedarli się przez zrewolucjonizowaną Rosję do Murmańska, skąd morskim szlakiem dostali się do Francji, gdzie zasilili tworzoną przez swojego generała Błękitną Armię. Sokoli z zaboru rosyjskiego odmówili przystąpienia do formacji legionowych, sprzeciwiając się orientacji pro-austriackiej. Swoją aktywność zaznaczyli tworząc Straż Obywatelską, Straż Honorową rozbrajając okupantów i przepędzając poza granice Polski w 1918 r. Sokolstwo Polskie w USA jako pierwsze złożyło memoriał prezydentowi W. Wilsonowi, w którym domagali się odbudowy suwerennego państwa polskiego. Sokolstwo Polskie we Francji na początku wojny z przyczyn geopolitycznych (sojusz Francji z carską Rosją) swój wkład bojowy urzeczywistnić mogli jedynie pod sztandarami Legii Cudzoziemskiej. Z tej możliwości skorzystało ok. pięciuset naszych rodaków, przechodząc do historii jako „bajończycy”. Po obaleniu caratu, Józef Haller sformował we Francji pod patronatem Komitetu Narodowego Polskiego (na czele którego stał Roman Dmowski), Armię Polską (zwaną potoczne Błękitną Armią), gdzie Sokoli z kraju, Francji i Ameryki stanowili trzon I i II dywizji. Druhowie Sokoli z zaboru pruskiego swoją aktywność zaznaczyli uczestnictwem w Powstaniu Wielkopolskim oraz trzech Powstaniach Śląskich, natomiast Sokoli z Galicji aktywnie stawiali czoła wrogowi w obronie Lwowa. Sokolstwo Polskie broniło także Ojczyznę przed bolszewicką nawałnicą w 1920 r. Po odzyskaniu niepodległości 12 kwietnia 1919r. odbył się zjazd delegatów reprezentujących związki ze wszystkich dzielnic w celu zjednoczenia całego ruchu Sokolego. Powołano Tymczasowy Zarząd Związku, na czele którego stanął Bernard Chrzanowski a funkcję przewodniczącego Związku pełnił do 18 lutego 1923 r., kiedy to na czele Związku wybrano hr. Adama Zamoyskiego a jego następcą od 1936 r. był płk dypl. Franciszek Arciszewski. Swoją niezależność zachowało Sokolstwo emigracyjne. Sokolstwo w kraju aktywnie włączyło się w życie młodego państwa, kontynuując swoją działalność poprzez organizowanie sportu, szkolenia ideologicznego młodego pokolenia Polaków, udziału w akcjach społecznych i charytatywnych. W 1926r. Sokolstwo wystąpiło przeciw Józefowi Piłsudskiemu, w wyniku czego Sokół był dyskryminowany jako organizacja związana z Ruchem Narodowym. Nowe władze wojskowe umowy o współpracy podpisały ze Związkiem Strzeleckim i przejętym przez piłsudczyków harcerstwem, pomijając Ruch Sokoli. W 1937 r. w 832 gniazdach zrzeszonych było ok. 63 tys. Sokolich. Podczas II wojny światowej Sokoli stawiali czoła okupantowi biorąc udział w kampanii wrześniowej. Następnie część Sokolich po długim szlaku bojowym z gen. Arciszewskim dotarła na Wyspy Brytyjskie, pozostali uczestniczyli w krajowej konspiracji zasilając szeregi zarówno AK, jak i NSZ. Po zakończeniu wojny na 9 września 1945 r. zwołano do Krakowa Ogólnopolski Zjazd Sokolstwa, gdzie TG „Sokół” wznowił działalność w marcu 1945 r. Na zjazd przybyło ok. 100 delegatów reprezentujących 90 gniazd. Na czele Tymczasowego Zarządu Związku Sokołów powołano Edwarda Kubalskiego. Ministerstwo Administracji Publicznej odmówiło rejestracji „Sokoła”. Oficjalnie Związek Sokolstwa Polskiego został rozwiązany decyzją Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie 5 lipca 1948r. Związek wznowił działalność w 1989 r., kiedy to zawiązano Związek Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, na czele którego stanął Zbigniew Okorski, działacz ruchu narodowego. Dziś Sokolstwo jest dalej potrzebne Ojczyźnie i narodowi. Jego idee, wzór postępowania, kanon wychowawczy Zakonu Rycerskiego, popularyzacja i rozwój sportu, przysposobienia wojskowego a przede wszystkim patriotyzm, to elementy które zawsze cechowały i cechują ludzi „Sokoła”. (3)
1) Harcerstwo powstało na gruncie sokolim w tym samym czasie, kiedy w Sokole dokonywała się uchwalona jeszcze w 1905 r. głęboka reforma wychowania fizycznego pod kierunkiem dr Kazimierza Wyrzykowskiego. Zainteresowanie się Sokoła skautingiem miało źródło w poszukiwaniu dróg w związku z ową reformą. Wyrzykowski, naczelnik Sokoła i reformator, stał się zarazem pierwszym naczelnym komendantem skautowym. Pod tymi wpływami harcerski system wychowania fizycznego budowany był racjonalnie, z przyznaniem należytego miejsca ulepszanemu wciąż systemowi gimnastyki. Należy wspomnieć jeszcze o historycznej roli kursów w Skolem, organizowanych przez Związek Sokoli od roku 1910 aż do wybuchu wojny. Tam przede wszystkim odbywała się praca przystosowywania i wypróbowywania zdobyczy zagranicznych oraz praca twórcza nad pomysłami wybitnych wychowawców sokolich. Kursy sokolskie były ośrodkiem harmonizowania zarówno poglądów pedagogicznych, jak i praktyki wychowania narodowego, niepodległościowego. Kursy harcerskie znalazły już na gruncie sokolim ustaloną tradycję i zwyczaj codziennej rannej gimnastyki w obozach. Zachęta i przyzwyczajenie do rannej gimnastyki osobistej oraz zrozumienie jej znaczenia, praktyka w harcerstwie gier i zabaw, całe pięknie rozwijające się i szeroko dziś przez harcerstwo promieniujące obozownictwo, pionierstwo harcerskie w wędrówkach, to wszystko wywodziło się ze Skolego
2) Za bezpośrednie przedharcerskie organizacje obok Sokoła, można uważać Organizację Młodzieży Niepodległościowej „Zarzewie” i jej Oddziały Ćwiczebne, których organizację rozpoczęto w czerwcu 1909 r. z młodzieży szkół średnich (program Oddziałów obejmował przede wszystkim ćwiczenia wojskowe w terenie, historię wojskowości, naukę o broni, czytanie map, gimnastykę, sporty, gry i zabawy), oraz studencki, abstynencki ruch etyczny „Eleusis” Organizacja „Sokół” dała także pośrednio początek wielu klubom piłkarskim. Twórcą światowego skautingu był Robert Stephenson Smith Baden-Powell Jego metoda skautowa wzięła się z głęboko pedagogicznej intuicji tego angielskiego generała i lorda. W trakcie swej kariery wojskowej w Indiach i w Afryce Południowej zauważył, że jeśli młodych nastolatków obarczy się dużą odpowiedzialnością, obdarzając ich jednocześnie zaufaniem, potrafią oni dokonywać cudów.
Opracowano na podstawie artykułów: „Trochę historii – „Sokół” – hm. Roberta Kreczmańskiego, „Skauting i harcerstwo” hm. RP Stanisława Sedlaczka oraz „Z dziejów Sokolstwa Polskiego” Rafała Dobrowolskiego (Tygodnik „Myśl Polska”).
