Postawa i rola szwadronu tatarskiego w pułku szwoleżerów gwardii Napoleona
Wielka Armia licząca tysiące żołnierzy wielu narodów miała także w swoim składzie szwadron złożony z Tatarów. Po upadku Rzeczypospolitej większość ludności tatarskiej znalazła się w granicach imperium rosyjskiego. Wkroczenie armii napoleońskiej na ziemie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego wywołało zamieszanie wśród społeczności tatarskiej. Niektóre rodziny tatarskie, których członkowie służyli w wojsku rosyjskim, nie znając intencji Francuzów, obawiały się represji ze strony nowych władz. Jednak część społeczeństwa muzułmańskiego na Litwie włączyła się w odbudowę niepodległego państwa polskiego. Tatarzy polsko-litewscy obok walk niepodległość Polski w końcu XVIII wieku również wzięli udział w wojnach napoleońskich. Pułki tatarskie Przedniej straży tworzyły straż boczną, były odkomenderowane do zwiadu, patroli i zadań osłaniających tabory i zaopatrzenie. Wynikało to z pamięci i żywych tradycji uczestniczenia w wszelkich ważnych akcjach zbrojnych dotyczących losów państwa polskiego. Udział Tatarów w tym wysiłku zbrojnym zależał od kilku czynników. Przede wszystkim od ogólnej liczebności ludności tatarskiej, od wielkości grupy zawodowych wojskowych wśród Tatarów, od przyjętych indywidualnie orientacji politycznych i położenia prawnego i wynikających stąd aspiracji. Ludność muzułmańska w 1800 roku na dawnych ziemiach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej wynosiła ok. 2500 osób, to służących w wojsku należy przyjąć 250 Tatarów[1]. Pewne trudności sprawia ustalenie rzeczywistej liczby Tatarów we wszystkich walczących armiach w czasie Księstwa Warszawskiego. Część zaciągnęła się po rozbiorach do armii tureckiej. Część służyła w pruskiej armii w oddziale płk Janusza Tuhan-Baranowskiego[2], który podczas kampanii 1806-07 walczył przeciwko Napoleonowi. Z kolei w armii rosyjskiej zorganizowano dwa pułki ułańskie istniejące od roku 1797. Większość ludności tatarskiej chcąc nie chcąc musiała uznać władze zaborcze. Dla niej to Rosjanie utworzyli w 1797 roku konny pułk litewsko-tatarski. Rekrutował się on z żołnierzy i oficerów dawnych pułków jazdy tatarskiej Straży Przedniej wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. Nowa formacja otrzymała mundury koloru niebieskiego z czerwonym, ozdoby żółto-białe dla szeregowców i złoto-srebne dla oficerów. Pułk składał się z 5 szwadronów liczących w sumie 500 ludzi. Konny pułk litewsko-tatarski wziął udział w wojnie z Francją. Odznaczył się w bitwach pod Zurychem i Kirchdorfem w Szwajcarii. Za panowania cara Aleksandra I w formacji tej znalazło się bardzo dużo Polaków z Litwy. Wkrótce też pułk stracił swój dotychczasowy charakter. Z tego też powodu dowództwo rosyjskie w 1803 roku utworzyło z niego dwie formacje: pułk tatarski składający się tylko z Tatarów i pułk litewski, w którym służyli Polacy i Litwini. W 1807 roku obie formacje zaczęto nazywać pułkami ułańskimi. Znany Tatar litewsko-polski Aleksander Ułan uzyskał w armii rosyjskiej stopień generała. W czasie wyprawy na Moskwę rodziny tatarskie mające swoich krewnych w armii rosyjskiej obawiały się represji i opuszczały swoje gospodarstwa. Mężczyźni chowali się przed wojskiem francuski, nie chcąc służyć za przewodników. Należy zauważyć, że wielu Tatarów służyło zawodowo w armii Księstwa Warszawskiego nie tworząc oddziałów.
29 VI 1812 roku w Wilnie odnowiono unię Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną. Napoleon zarządził organizację Gwardii i Żandarmerii Narodowej. Chciał w możliwie szybkim czasie rozbudować swoje siły. 5 lipca 1812 roku wydano rozkaz sformowania trzech litewskich pułków ułanów Gwardii Cesarskiej i pięciu pułków piechoty[3]. Tatarów rekrutowano w takich miejscowościach jak: Kleck, Lubaszów, Pińsk, Chotynice, Nieśwież, Mir, Snow, Kojdanów skupiskach ludności tatarskiej. Mobilizacja odbywała się wolno ze względu na brak chęci i funduszy. 16 lipca 1812 roku gen. Michał Sokolnicki zwrócił się do generała gubernatora Litwy ks. Dirka van Hogendorpa z propozycją utworzenia oddzielanego pułku litewskiego jazdy tatarskiej. Powszechnie uważa się, że jedną z przyczyn była dezercja z tatarskiego pułku armii rosyjskiej. Nastroje pronapoleońskie panowały także w osadach tatarskich w powiecie bialskim i na Suwalszczyźnie.. 12 VIII 1812 roku w Mińsku odbył się przegląd wojsk przed kampania wojenną. Podczas przeglądu przedstawiciele Tatarów z miejscowym imamem złożyli życzenia imieninowe Napoleonowi po przez gubernatora Mińszczyzny gen. Mikołaja Bronikowskiego. 2 VIII pojawiła się w Gazecie Wileńskiej odezwa wzywająca szlachtę wyznania muzułmańskiego do wstępowania w szeregi tworzącego się pułku ułańskiego[4]. 24 VIII 1812 roku gubernator Dirk van Hogendorp wydal rozporządzenie o utworzeniu przy 3 pułku lekkokonnym nowego pułku Armii Litewskiej[5]. Formowanie pułku rozpoczął kpt Samuel Ułan i kpt Abraham Korycki. Warto zaznaczyć, ze w stworzonej formacji byli Tatarzy zamieszkujący parafię w Studziance (Salomon i Samuela Bielak, rodzina Azulewiczów- Abraham, Maciej- podtrzymująca wojskowe tradycje rodzinne).
Ciągle pojawiały się trudności z wyposażeniem bojowym i ułanów z doświadczeniem, a także brakowało ochotników. W imieniu tej społeczności wystąpił były pułkownik wojsk polskich Mustafa Achmatowicz, który zwrócił się do Litewskiej Konfederacji Generalnej z propozycją utworzenia pułku tatarskiego w armii napoleońskiej. 23 X 1812 roku szefem pułku mianowano Mustafę Achmatowicza. Opublikowano po raz kolejny odezwę wzywającą do zaciągu. Głosiła ona: Narodzie tatarski. Od wielu wieków celowałeś męstwem i miłością Ojczyzny, która przyjęła cię za syna. Poświęcenie się dla jej dobra było zawsze twą cechą i nie wątpi Ojczyzna, że pójdziecie za przykładem zacnych przodków waszych. Spieszcie, szlachetni, pod Orły Polskie; niech hufce tatarskie dowiodą, żeście nieodrodni synowie wielkich ojców, którzy nieraz postrach oręży siali na ziemiach nieprzyjaciół Polski. Odezwa was wzywa, ufając, że uczynicie zadość powinności świętej Odezwę przeczytano w gminach muzułmańskich w meczetach po piątkowych modłach. W sumie jesienią sformowano szwadron tatarski w liczbie około 140 oficerów i żołnierzy[6]. W związku z sytuacją na froncie Napoleon nalegał na przyspieszenie organizacji pułku tatarskiego. Brakowało w Wielkiej Armii lekkiej jazdy do akcji zwiadowczych i patrolowych.
Występują pewne trudności z odtworzeniem umundurowania[7]. Mundury szwadronu tatarskiego wzorowane były na tych z Przedniej Straży Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kołpak oficera pokrywano futrem baranim a z przodu znakowano półksiężycem i gwiazdami. W skład wyposażenia wchodził turban żółty, szarfa, kamizelka, spodnie intensywne niebieskie. Kompania tatarska prezentowała się w stroju odrębnym, wyróżniającym na pół tureckim[8].
Wobec dużych strat na froncie należało wprowadzić w działaniach nowe tworzące się oddziały. Pułk litewski nie był jeszcze sformowany. Zamiast zamierzonego i oczekiwanego pułku tatarskiego pod broń postawiono szwadron tatarski[9]. Nie wziął on jednak udziału w marszu na Moskwę. U boku armii francuskiej w Rosji walczyli Tatarzy w składach różnych oddziałów polskich i litewskich. Klęski podczas przeprawy przez Berezynę pod Studzianką spowodowały ich uszczuplenie. W armii, która dotarła do Wilna znajdowały się szwadron tatarski jako jedyna pełnosprawna bojowa jednostka jazdy[10]. Toczył walki przy Ostrej Bramie 10 XII 1812 roku i na trakcie do Kowna osłaniając rozbite oddziały. To tutaj wielu zginęło bądź poniosło rany. Szacuje się, iż poległo 10 oficerów i 80 podoficerów. W jednej z szarż zginął dowódca i organizator oddziału mjr Mustafa Achmatowicz. Komendę nad pozostałymi żołnierzami szwadronu objął kpt Samuel Ułan[11]. Kompania Tatarów litewskich powstała z resztek rozbitego szwadronu jazdy tatarskiej bijącego się pod Grodnem i Wilnem, gdzie zginął rotmistrz Azulewicz, 9 oficerów i 8 szeregowych[12].
Mariusz Łukasiewicz wspomina, że 50-osobowy oddział Tatarów dotarł do Warszawy 28 XII 1812 roku[13]. W szeregach szwadronu tatarskiego pozostało dwóch oficerów i czterdziestu sześciu żołnierzy pod dowództwem kpt Samuela Ułana. Wycofawszy się do Poznania zostali włączeni do 3 Pułku Litewskiego Szwoleżerów Gwardii, a w kilka tygodni później przeniesiono go do Friedburga, gdzie otrzymał kwatery. Tatarów ulokowano w pobliskiej miejscowości Schwalheime. Z obozu jeńców rosyjskich w Magdeburgu próbowano bezskutecznie zwerbować chętnych. Niekompletny szwadron tatarki przyłączono do Pierwszego Pułku Szwoleżerów Gwardii jako 15 kompanię. Wiosną 1813 roku kpt Samuel Ułan poszukując chętnych w Metzu dowiedział się, iż w kilku pułkach piechoty francuskiej służy wielu litewskich muzułmanów. Wkrótce też zaczął czynić starania o przeniesienie ich do szwadronu tatarskiego. Nie uzyskawszy zgody ministra wojny księcia de Feltrc, wrócił do Friedburga prowadząc jedynie 24 ochotników. Ogólnie stan jazdy tatarskiej liczył latem 1813 roku 3 oficerów i 50 żołnierzy, a w miesiąc później 61 żołnierzy[14]. W składzie kompanii tatarskiej znajdował się imam porucznik Asan Aley sprawujący dowództwo pod nieobecność Samuela Ułana. Wykorzystując nieobecność S. Ułana, wyłamali się spod władzy tymczasowych zwierzchników. Niepokoili mieszkańców Schwalheime różnymi ekscesami. Praktycznie biorąc słuchali jedynie swego imama.W 1813 roku szwadron tatarski rotmistrza Ułana brał udział we wszystkich bitwach i potyczkach stoczonych przez pułk szwoleżerów gwardii w czasie odwrotu armii napoleońskiej. Bił się pod Lutzen, Budziszynem 5 maja i Reichenbachem 22 V. W końcu sierpnia 1813 roku odznaczył się w bitwie pod Dreznem, pod Peterswaldem 16 sierpnia przyczynił się do rozbicia pułku huzarów pruskich. Z kolei pod Lipskiem Tatarzy wykazali się męstwem w walce z austriackimi kirasjerami. W czasie odwrotu spod Lipska szwadron rotmistrza Samuela Ułana razem z pułkiem szwoleżerów osłaniał francuską Kwaterę Główną. Szczątkowy oddział pod koniec 1813 roku przemianowano na tzw. oddział kozaków francuskich.
W lutym 1814 roku walczyli pod Brenne, La Rothiere, Champaubeit, Montmirai, Monterean, Roncour. Dnia 5 marca szwoleżerowie gwardii w bitwie pod Boran Bac roznieśli na szablach jazdę rosyjską dowodzoną przez księcia Jurija Gagarina. W tym samym miesiącu dzielnie bili się pod Caron. Rhcims, Arcis-sur-Aube, Vitii, Bourgct i Paryżem. Należy dodać, że Samuel Ułan-Murza otrzymał w 1814 Legię Honorową za zasługi. Z szwadronu pozostało jedynie 15 Tatarów polsko-litewskich. Po klęsce Napoleona szwadron tatarski, a raczej jego pozostał część razem z całym pułkiem szwoleżerów wrócił do Polski.
Uważam, że niewielki szwadron Tatarów wykazał się podczas powierzanych mu zadań szczególnie odgrywając rolę w akcjach patrolowych i zwiadowczych. Tatarzy po raz kolejny udowodnili, że czują się Polakami i wspomagają ojczyznę w potrzebie, a wielu przecież oddało życie za przybraną ojczyznę.
[1] J. Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk 1998, s. 46.
[2] Żywot tego egzotycznego pułku był bardzo krótki. Na jesieni 1799 roku na skutek reorganizacji armii pułk tatarski przekształcono w batalion, w którym jedynie jeden z pięciu szwadronów składał się z Tatarów.
[3] J. Tyszkiewicz, Z historii …, s. 48.
[4] J. Tyszkiewicz powołuje się na Gazetę Korespondenta, Wilno 2 VIII 1812, s. 1057.
[5] H. Kernchnawe, Wspomnienie o pułku szwoleżerów gwardii Napoleona, Lwów, 1909.
s. 26. Zob. także T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce t. III, Kraków 1912, s. 335.
[6] S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929, s. XXIV-XXV.
[7] ¬ródła są bardzo nieliczne i niezbyt dokładne. A. Rembowski, ¬ródła do historii Pułku Polskiego Lekkokonnego Gwardii Napoleona I, Warszawa 1899,s. 742.
[8] Tenże…,s. 302. J. Załuski, Wspomnienia, Kraków 1976 s. 271.
[9] Zob. M. Kukiel, Wojna 1812 t. II, s. 129, s. 451.
[10] S. Dziadulewicz, Herbarz…, s. 350.
[11] Ibidem…, s. 350.
[12] A. Ziółkowski, Pierwszy Pułk Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej 1807-1815, Pruszków 1996.s. 99.
[13] M. Łukasiewicz, Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986, s. 49.
[14] R. Bielecki, Wielka Armia, Warszawa 1995 s. 126.
