„Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych” podaje 264 nosicieli nazwiska Homel, z tego 17 w woj. gdańskim, (160) w bielskim, 23 katowickim, 22 krakowskim; 62 Homel, z tego 50 w woj. gdańskim, 1 słupskim. 1 Chommel w woj. katowickim; 142 Hummel, z tego 1 w woj. gdańskim, 35 warszawskim, 30 katowickim, 16 wrocławskim, 13 łódzkim, 11 krakowskim; 21 Humla: 9 w woj. gdańskim, 6 elbląskim, po 3 w łódzkim i poznańskim; 1 Hummiel w woj. wrocławskim. Osobiście znam dwie rodziny Hommelów z Kościerzyny, nie notowane tu jednak w spisach mieszkańców z połowy XIX w. i wcześniej.
Historyczne poświadczenia z Pomorza pochodzą z XVIII i XIX w. z północnych Kaszub. W księgach metrykalnych parafii Kielno widnieją zapisy: Marianna Hommel (1824 r.) i Johann Hommel (1839 r.). Bogatsze i wcześniejsze świadectwa pochodzą z księgi parafialnej w Rumi: Joan Homel (1714 r.) i formy spolszczone za pomocą przyrostka -ka (jak np. Kinka od Kühn, wywodzi się od przymiotnika kühn czyli śmiały, zuchwały, Szmytka od dolnoniemieckiego Schmitt: rzeczownik Schmitt oznacza kowala), Joan Homelka 1744 r. lub -(e)k: Mathias Hommelk 1755 r. oraz Redy: Roza Homlowna 1765 r. Zanotowane zostało to nazwisko z ksiąg przemyskich w „Słowniku staropolskich nazw osobowych”: Hummel […] arestator et perpetitor, tzn. urzędnik celny wnoszący pretensje (1426 r.) oraz Homel (1419 r.) Dziwi, że nie ujął tego nazwiska znawca staropolskich nazw osobowych pochodzenia niemieckiego, Z. Klimek.
Przywoływane tu formy są postacią nazwiska pochodzenia niemieckiego. W dzisiejszej niemczyźnie Hummel to „trzmiel”, po kaszubsku brzmiôl, grzmiôl, też brzmiél i grzmiél, czmiel i przmiél; w średnio-dolnoniemieckim brzmiał ten wyraz homele, w dolnoniemieckim ma także postać Hummel. Obok znaczenia entomologicznego ma też zastosowanie przenośne: w dolnoniemieckim oznacza także „dziecko, które nie może usiedzieć na jednym miejscu” (por. kaszubskie miec w rzëczy brzmiôla na oznaczenie kogoś wiercącego się na krześle), w górnoniemieckim oznacza także człowieka wzburzonego, podenerwowanego (por. kaszubskie brzmiôl je w niego wlazłi i chodzëc jak brzmiol „być złym, chodzić złym”; wilde Humel to niesforna dziewczyna; w Szwabii oznacza też byka. Oboczność w nazwisku zatem Hom(m)el czy Hum(m)el (Kaszubi mówią dziś Chomel lub Chumel) może być etymologiczna, uwarunkowana rozwojem historycznym i geograficznym wyrazu w niemczyźnie lub też gwarowa polska bądź kaszubska, uwarunkowana pozycją samogłoski „o” przed spółgłoską nosową „m”.
Na człowieka wyraz Hummel mógł przejść z nazwy owada lub wtórnych, przenośnych określeń i znaczeń: podniecony, podenerwowany, niespokojny, przekorny itd. W polszczyźnie trzmiel oznaczał gwarowo także nicponia i nazwę krzewu, zwanego dziś trzmielnicą, po łacinie Evonymus. Zdaniem Aleksandra Brücknera pierwotne było znaczenie entomologiczne. Potem przeniesiono je na krzew ze względu na kolor. Jego kwiatki przypominały biret duchownego i dlatego po niemiecku krzew określany był Pfaffenholz, czyli drzewo klesze. W dziejach polszczyzny wyraz brzmiał trzmiel, przmiel, a krzew określany był trzmielina lub przemielina; nadto owad określany był brzmiel, cmiel, czmiel, (por. 442 nosicieli nazwiska Czmiel, z tego m.in. 5 w woj. bydgoskim, 6 gdańskim, 18 słupskim), ćmiel (por. nazwisko Ćmiel u 767 obywateli z tego 1 w woj. gdańskim, najwięcej (325) w woj. katowickim), też przmiel, śćmiel, szczmiel (por. wyżej określenia kaszubskie). W dzisiejszych nazwiskach polskich odnajdujemy Czmiel, Ćmiel, Trzmiel 957, z tego 4 w woj. bydgoskim, 9 gdańskim, 3 słupskim; najwięcej (117) siedleckim, 110 w kaliskim, 102 w radomskim, 57 poznańskim, 42 wrocławskim, 40 katowickim; Trzmiel vel Chmiel 8 w woj. radomskim; Grzmiel 125, z tego 7 w woj. bydgoskim, 14 gdańskim, 72 radomskim, 18 warszawskim; Grzmil 489, z tego 2 w woj. bydgoskim, 22 elbląskim, 29 katowickim, 24 warszawskim. W kaszubszczyźnie brzmiôl znaczy: 1. trzmiel, 2. tarnina, Prunus spinosa, 3. rodzaj zabawki, 4. w okresie międzywojennym samolot, zwłaszcza bombowiec; nadto grzmiôle „jasnota plamista” (z Kępy Żarnowieckiej). W gminie Sulęczyno w powiecie kartuskim pod wsią Kołodzieje jest wybudowanie (przysiółek) Przmielnica niekiedy pisane błędnie Przemielnica.
Na koniec jeszcze dwie uwagi: 1. Nazwa owada z rodziny pszczół, nazywanego po łacinie apis terrestris, z czego poszły tłumaczenia pszczoła ziemna w języku polskim, Erdbiene lub Feldbiene w języku niemieckim, jest onomatopeiczna: po łacinie bombus (zoologicznie Bombus terrestris) po angielsku bumble-bee, po niemiecku Hummel, po rosyjsku szmiel od wydawanego w czasie lotu brzęku. Polszczyzna i kaszubszczyzna jest tu najbogatsza w określenia. 2. Co innego oczywiście nazwisko Hummer, noszone m.in. przez znęcającego się nad Polakami oficera Służby Bezpieczeństwa PRL (Słownik podaje 16 nosicieli, z tego 3 w woj. gdańskim, 4 słupskim, 5 katowickim, 3 warszawskim, 1 szczecińskim), Adama Hummera; pochodzi ono od niemieckiego rzeczownika Hummer, czyli homar, rak morski.
Edward Breza
