polska

Największe skupiska polonijne znajdują się w Stanach Zjednoczonych

Początki masowej emigracji (ze Śląska) miały miejsce w 2. połowie XIX w. (1854), przed 1914 wyjechało do USA 2,25-3 mln osób, część z nich (z zaborów austriackiego i rosyjskiego) powracała na ziemie polskie (reemigracja).

Emigrację wstrzymało restrykcyjne ustawodawstwo imigracyjne w USA (1921, 1924), stąd w latach 1919-1939 emigrowało tylko ok. 125 tys. osób. Przybysze osiedlali się głównie we wschodnich i środkowowschodnich stanach, pracując przede wszystkim w przemyśle stalowym, tekstylnym, samochodowym, w górnictwie (Pensylwania). Powstały także niewielkie skupiska farmerskie (Wisconsin, Connecticut).

W miejscach osiedlenia emigranci tworzyli polskie kościoły i parafie spełniające religijne, narodowe i kulturalne funkcje – w 1880 było w USA ok. 75 polskich parafii, 1890 ok. 170, 1900 ok. 330, 1910 ponad 500. W 1907 konsekrowano pierwszego biskupa sufragana polskiego pochodzenia (P. Rhode).

W parafiach dochodziło do rozmaitych rozłamów i konfliktów wewnętrznych, a także sporów z hierarchią kościelną. Niektóre z nich wyłamywały się ze struktury Kościoła katolickiego. W 1897 powstała niezależna parafia księdza F. Hodura w Scranton (Pensylwania), która następnie, łącząc się z innymi podobnymi parafiami, dała początek Polskiemu Narodowemu Kościołowi Katolickiemu w Ameryce (PNKK).

Pierwszy synod PNKK (1904) wybrał na biskupa księdza Hodura. PNKK posiada własną organizację ubezpieczeniową (Polska Narodowa Spójnia utworzona 1908) i prasę (tygodniki Straż, Rola Boża). W 1939 liczył 190 tys. członków w 146 parafiach.

Kościół rozszerzył działalność także na teren Polski, Kanady, Brazylii, w końcu lat 70. posiadał 250 parafii. W latach 70. XIX w. pojawiły się pierwsze inicjatywy łączenia stowarzyszeń lokalnych w ponadlokalne.

1874 w Chicago powstała organizacja ubezpieczeniowa skupiająca wyłącznie katolików – Zjednoczenie Polskie Rzymsko-Katolickie, 1880 świecka organizacja ubezpieczeniowa i samopomocowa – Zwiąązek Narodowy Polski (ZNP, z centralą w Chicago), popierający także starania Polski o odzyskanie niepodległości.

1887 utworzono Związek Sokołów Polskich, w 1898 Związek Polek w Ameryce, także w Chicago, wydający tygodnik Głos Polek.

Najstarsze pisma Polonii amerykańskiej to Echo z Polski (1863-1864) i Orzeł Polski (1870). W początku XX w. nakład licznych pism reprezentujących wszystkie polityczne i społeczne nurty Polonii wynosił 200 tys. egzemplarzy (ajważniejsze z nich to: Dziennik Związkowy, Zgoda, Dziennik Chicagoski, Wiara i Ojczyzna, Naród Polski, Gazeta Polska w Chicago, Dziennik Ludowy, Robotnik Polski.)

Największy i najpopularniejszy w XIX i XX w. tygodnik to Ameryka Echo (wydawca A.A. Paryski).
W 1934 odnotowano największą liczbę pism polonijnych (147 w języku polskim i 24 w angielskim).

Rozwijało się szkolnictwo przyparafialne (pierwsza szkoła powstała w 1858), w którym nauczały zakonnice (felicjanki, franciszkanki i in.). W 1946 działało ok. 587 szkół. W 1886 otwarto w Detroit Polskie Seminarium Duchowne Św. Cyryla i Metodego – przeniesione w 1909 do Orchard Lake istnieje do dziś (podobnie jak inne szkoły i zakłady naukowe).

W 1912 powstała świecka uczelnia Kolegium ZNP w Cambridge Springs, Pensylwania. W Nowym Jorku w 1925 powołano Fundację Kościuszkowską (inicjator S. Mierzwa), uczestniczącą do dziś w wymianie naukowej i artystycznej pomiędzy USA i Polską.

W 1937 w Chicago utworzono Muzeum i Archiwum Polskie (M. Haiman), gromadzące pamiątki polskie i polonijne. Polonia amerykańska akcentowała kwestię niepodległości Polski (budując np. pomniki K. Pułaskiego i T. Kościuszki w Waszyngtonie, Chicago, Cleveland, Milwaukee).

Wysiłki polityczne i materialne na rzecz odbudowy niepodległości kraju w czasie I wojny światowej podejmowała najpierw orientacja propiłsudczykowska (Komitet Obrony Narodowej, utworzony 1912) oraz proaliancki Polski Centralny Komitet Ratunkowy (utworzony 1914) i jego Wydział Narodowy (utworzony 1916), dużą rolę odegrał I.J. Paderewski.

Od 1917 prowadzono rekrutację do Armii Polskiej we Francji (ponad 20 tys. ochotników, dowódca – J. Haller). Po I wojnie światowej, w latach 20. zjazdy organizacji polonijnych (kongresy i sejmy wychodźstwa) postanowiły koncentrować się na życiu Polonii w USA i aktywniej uczestniczyć w życiu tego kraju.

Polonia nie włączyła się w prace Rady Organizacyjnej Polaków z Zagranicy (1929) ani Światowego Związku Polaków z Zagranicy (Światpol, 1934). W 2. połowie lat 30. Polonia uczestniczyła w ruchu związkowym (Kongres Organizacji Przemysłowych, S. Nowak, L. Krzycki) i strajkowym.

W czasie II wojny światowej Polonia angażowała się, choć mało skutecznie, w walkę o granice Polski. W maju 1944 powołano Kongres Polonii Amerykańskiej (KPA), w którego skład weszła większość polonijnych organizacji (prezes K. Rozmarek, obecnie E. Moskal).

KPA jest najbardziej wpływową grupą politycznego nacisku na władze w Waszyngtonie i inicjatorem wielu politycznych i charytatywnych akcji na rzecz Polski. W czasie i bezpośrednio po II wojnie światowej przybyło do USA ok. 165 tys. uchodźców, później, w latach 1951-1989, następne 180 tys.

W spisie ludności USA z 1980 pochodzenie polskie podało 8,2 mln osób.
W spisie ludności USA z 1990 pochodzenie polskie podało 9,36 mln osób.

Powojenna Polonia stworzyła wiele nowych instytucji i organizacji, np. Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, wydawała nowe tytuły prasowe (np. Nowy Dziennik w Nowym Jorku).

W latach 80. nowa fala przybyszów utworzyła nowe organizacje, dzienniki, zorganizowała stacje radiowe i telewizyjne. Placówki naukowe Polonii w USA to: Polski Instytut Naukowy w Ameryce (założony 1942 przez polskich uczonych na emigracji – O. Haleckiego, R. Tauberschlaga, W. Lednickiego, siedziba w Nowym Jorku), który posiada bibliotekę, prowadzi działalność organizacyjną i wydawniczą (Polish Review).

Polish American Historical Association (utworzony 1943, pod tą nazwą od 1949, założyciel M. Haiman, wydaje półrocznik Polish American Studies). Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (w Nowym Jorku, utworzony 1943, gromadzi materiały archiwalne i prowadzi działalność badawczą i wydawniczą).

Na arenie politycznej Polonia amerykańska tradycyjnie popierała Partię Demokratyczną. Pierwszy przedstawiciel Polonii w Izbie Reprezentantów to J.K. Kleczka (1918), w Senacie E.S. Muskie (1959-1980), który był kandydatem Partii Demokratycznej na urząd wiceprezydenta (1968), a w 1980 sekretarzem stanu.

źródło: Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna